ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ БІЛІМ САЯСАТЫ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ОТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖОБАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ ИМПЕРИЯ АГЕНТТЕРІ МЕ, ӘЛДЕ АППАРАТЫ МА (XIX Ғ. АЯҒЫ – XX Ғ. БАСЫ)

Аннотация

Бұл мақала Ресейдің отарлық білім беру жүйесінің инфрақұрылымын, мақсатын және ықпалын қайта құрастырып сипаттайды әрі қазақ зиялыларының бұл жобаны ішінен қалай қалыптастырғанын түсіндіреді. Зерттеу Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ) мен Томск облысының мемлекеттік мұрағаты (ГАТО) қорларындағы бастапқы дереккөздерге және сол дәуірдің мерзімді баспасөзіне сүйеніп, мұқият мәтінталдау, дереккөз сыншылығы, просопографиялық реконструкция, іріктемелі кестелеу және дискурс талдауын қолданады. «Делдалдар» тәсілі аясында империяның қос стратегиясы айқындалады: мектептер мен медреселерге бақылауды күшейту және қатарынан зайырлы, орыс тілді мектеп желісін құру; соның нәтижесінде ауылдық сыныптардан арнайы оқу орындарына дейінгі көпсатылы жүйе қалыптасты. Осы зерттеуде «қазақ зиялылары» деген ұғымға саяси элита өкілдерін, мұғалімдерді, студенттерді және зайырлы білім алған кәсіби мамандарды кірістіріп отырмыз; олар мектеп пен әкімшілік жұмыстарға тартылған. Олардың білім беру жобасындағы мотивациясы көпжақты болды — мәртебені сақтау, жалақылы қызмет, әлеуметтік мобильдік және қауымдық реформа, — ал үлестері нақты: стипендиялар мен мектептер бойынша өтініштер жасау, қайырымдылық қорларын ұйымдастыру, мекемелерді кадрмен қамтамасыз ету және қадағалау, ережелерді жариялау немесе дауластыру, саясатты сыныптағы тәжірибеге аудару. «Ынтымақтастық» ұғымын қайта бағалай отырып, мақала гибридті агенттілік (әрекетшілдік) тұжырымын ұсынады: делдалдар империялық ресурстарды жергілікті басымдықтарға сай іріктеп пайдаланып, сонымен бірге империялық басқарудың жекелеген қырларын да ілгерілетті. Нәтижелер білім/ақпарат, қаржыландыру және легитимділік қалай бірлесіп өндірілгенін әрі мектептің билік жүргізудің тетігі және келіссөз арқылы іске асатын жаңғырту алаңы ретінде қызмет еткенін айқындайды.