ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ БІЛІМ САЯСАТЫ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ОТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖОБАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ ИМПЕРИЯ АГЕНТТЕРІ МЕ, ӘЛДЕ АППАРАТЫ МА (XIX Ғ. АЯҒЫ – XX Ғ. БАСЫ)
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH2025118314Аннотация
Бұл мақала Ресейдің отарлық білім беру жүйесінің инфрақұрылымын, мақсатын және ықпалын қайта құрастырып сипаттайды әрі қазақ зиялыларының бұл жобаны ішінен қалай қалыптастырғанын түсіндіреді. Зерттеу Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ) мен Томск облысының мемлекеттік мұрағаты (ГАТО) қорларындағы бастапқы дереккөздерге және сол дәуірдің мерзімді баспасөзіне сүйеніп, мұқият мәтінталдау, дереккөз сыншылығы, просопографиялық реконструкция, іріктемелі кестелеу және дискурс талдауын қолданады. «Делдалдар» тәсілі аясында империяның қос стратегиясы айқындалады: мектептер мен медреселерге бақылауды күшейту және қатарынан зайырлы, орыс тілді мектеп желісін құру; соның нәтижесінде ауылдық сыныптардан арнайы оқу орындарына дейінгі көпсатылы жүйе қалыптасты. Осы зерттеуде «қазақ зиялылары» деген ұғымға саяси элита өкілдерін, мұғалімдерді, студенттерді және зайырлы білім алған кәсіби мамандарды кірістіріп отырмыз; олар мектеп пен әкімшілік жұмыстарға тартылған. Олардың білім беру жобасындағы мотивациясы көпжақты болды — мәртебені сақтау, жалақылы қызмет, әлеуметтік мобильдік және қауымдық реформа, — ал үлестері нақты: стипендиялар мен мектептер бойынша өтініштер жасау, қайырымдылық қорларын ұйымдастыру, мекемелерді кадрмен қамтамасыз ету және қадағалау, ережелерді жариялау немесе дауластыру, саясатты сыныптағы тәжірибеге аудару. «Ынтымақтастық» ұғымын қайта бағалай отырып, мақала гибридті агенттілік (әрекетшілдік) тұжырымын ұсынады: делдалдар империялық ресурстарды жергілікті басымдықтарға сай іріктеп пайдаланып, сонымен бірге империялық басқарудың жекелеген қырларын да ілгерілетті. Нәтижелер білім/ақпарат, қаржыландыру және легитимділік қалай бірлесіп өндірілгенін әрі мектептің билік жүргізудің тетігі және келіссөз арқылы іске асатын жаңғырту алаңы ретінде қызмет еткенін айқындайды.
Библиографиялық сілтемелер
Alektorov A. E. (1900). Очерк народного образования в Тургайской области. Оренбург. [Ocherk narodnogo obrazovaniia v Turgaiskoi oblasti. Orenburg.] (In Russian)
Balgamis A. Deniz. (2000). The Origins and Development of Kazakh Intellectual Elites in the Pre-Revolutionary Period. PhD diss., University of Wisconsin–Madison.
Бержанов К. (1965). Русско-казахское содружество в развитии просвещения. Историко-педагогическое исследование. Алма-Ата. [Russko-kazahskoe sodruzhestvo v razvitii prosveshcheniia. Istoriko-pedagogicheskoe issledovanie. Alma-Ata.] (In Russian)
Campbell, Ian. (2017). Knowledge and the Ends of Empire: Kazak Intermediaries and Russian Rule on the Steppe, 1731–1917. Ithaca; London: Cornell University Press.
Carnoy Martin. (1974). Education as Cultural Imperialism. New York: David McKay.
Cooper Frederick. (2023). “Questioning Colonialism.” Ler História, 82, 11–24.
Cooper Frederick; Stoler, Ann Laura. (1997). Tensions of Empire: Colonial Cultures in a Bourgeois World. Berkeley; Los Angeles; London: University of California Press.
Еркулев, К. (1899). «По поводу открытия Кокчетавской сельскохозяйственной школы, находящейся в 18-ти верстах от г. Кокчетава». Степной край, 21 февраля.
[ “Po povodu otkrytiia Kokshetavskoi sel’skokhoziaistvennoi shkoly, nakhodiashcheisia v 18-ti verstakh ot g. Kokshetava.” Stepnoi krai, 21 fevralia.] (In Russian)
«Қазақ» газеті (мәтіні). (1998). Алматы: "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы. [Gazeta “Qazaq.” (text) (1999).] (In Kazakh).
Geraci, Robert. (2001). Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Ithaca; London: Cornell University Press.
Граменицкий С. М. (1896). «Очерк развития народного образования в Туркестанском крае». В: Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской области, т. V. Ташкент. [ “Ocherk razvitiia narodnogo obrazovaniia v Turkestanskom krae.” In: Sbornik materialov dlia statistiki Syr-Dar’inskoi oblasti, vol. V. Tashkent.] (In Russian).
Kappeler, Andreas. (2001). The Russian Empire: A Multi-Ethnic History. London: Routledge.
Khalid, Adeeb. (2021). Central Asia: A New History from the Imperial Conquests to the Present. Princeton: Princeton University Press.
Қойгелдиев, М. (2014). Қазақ елі: ұлттық бірегейлікті сақтау жолындағы күрес (ХІХ ғ. – ХХ ғ. басы). Алматы: Дәстүр. [Qazaq eli: ulttyq biregeılikti saqtau zholyndaǵy kúres (XIX g. – XX g. basy).] (In Kazakh).
Масевич М.Г. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.1. Алма-Ата, 1960. [Materialy po istorii politichaskogo stroya Kazakhstana. T.1.] (In Russian).
Martin, Terry. (2001). The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923–1939. Ithaca; London: Cornell University Press.
Мұхатова О. (2018). Асылбек Сейітов – тарихта қалған із. Алматы: «Қазақ университеті». [Asylbek Seitov – tarikhta qalgan iz] (In Kazakh).
Morrison, Alexander. (2021). The Russian Conquest of Central Asia: A Study in Imperial Expansion, 1814–1914. Cambridge: Cambridge University Press.
Положение об управлении Оренбургскими киргизами. (1844). Санкт-Петербург.
[Polozhenie ob upravlenii Orenburgskimi kirgizami. (1844). Sankt-Peterburg.] (In Russian)
Rottier, Pete. (2004). “Legitimizing the Ata Meken: The Kazakh Intelligentsia Write a History of Their Homeland.” Ab Imperio, 5(1).
Сабитов, Н. (1950). Мектебы и медресе у казахов. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР.
[Mekteby i medrese u kazakhov. Alma-Ata: Izd-vo AN KazSSR.] (In Russian).
Садвакасова, З. Т. (2005). Духовная экспансия царизма в Казахстане в области образования и религии (II половина XIX – начало XX веков). Алматы: Дарын.
[Dukhovnaia ekspansiia tsarizma v Kazakhstane v oblasti obrazovaniia i religii (II polovina XIX – nachalo XX vekov). Almaty: Daryn.] (In Russian).
Стурова, М. В. (2013). «Образовательная среда на территории Акмолинской и Семипалатинской областей (50–80-е гг. XIX в.)». Известия Алтайского университета, 4-2(80), 198–202. [ “Obrazovatel’naia sreda na territorii Akmolinskoi i Semipalatinskoi oblastei (50–80-e gg. XIX v.).” Izvestiia Altaiskogo universiteta, 4-2(80), 198–202.] (In Russian)
Султангалиева, Г. С.; Тулешова, У. Ж. (2020). Казахское дворянство XIX – начало XX вв. Алматы: Қазақ университеті.[Kazahskoe dvorianstvo XIX – nachalo XX vv. Almaty: Qazaq universiteti.] (In Russian)
Тажибаев, Т. (1962). Просвещение и школы Казахстана во второй половине XIX века. Алма-Ата: Казгосиздат. [Prosveshchenie i shkoly Kazakhstana vo vtoroi polovine XIX veka. Alma-Ata: Kazgosizdat.]
Uyama, Tomohiko. (2000). “The Geography of Civilizations: A Spatial Analysis of the Kazakh Intelligentsia’s Activities, from the Mid-Nineteenth to the Early Twentieth Century.” In Matsuzato Kimitaka (ed.), Regions: A Prism to View the Slavic-Eurasian World: Towards a Discipline of ‘Regionology’. Sapporo: Slavic Research Center.
Uyama, Tomohiko. (2003). “A Strategic Alliance between Kazakh Intellectuals and Russian Administrators: Imagined Communities in Dala Walayatïnïng Gazetí (1888–1902).” In Hayashi Tadayuki (ed.), The Construction and Deconstruction of National Histories in Slavic Eurasia, 237–259. Sapporo.
Васильев, А. В. (1896). Исторический очерк русского образования в Тургайской области и его современное состояние. Оренбург. [Istoricheskii ocherk russkogo obrazovaniia v Turgaiskoi oblasti i ego sovremennoe sostoianie. Orenburg.] (In Russian).
