ЖОШЫ ҰЛЫСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИСА-НОҒАЙ
(XIII ғасырдың 2-жартысындағы Алтын Орда)
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH2025116102Кілттік сөздер:
ұлысбек, беклярибек, тарихи өмірбаяны, маңғыттар, Ноғай, жошы мемлекеттілігі, қаған, қатын, Тоқты.Аннотация
Тарих пен философияда тұлғаның тарихтағы рөлі туралы кең ауқымды, көп қырлы пікірталас бар. Әрбір оқиғаны адамдар жасайды. Олар не оқиғаларға қатысады, не осы оқиғалардың себебі, кейде ұйымдастырушылары болады. Сол кісілердің бірі Иса-Ноғай еді.
Тақ құқығына ие болмаған ол жоғары лауазымдарды атқарып, маңызды мәселелер бойынша шешім қабылдағаны соншалық, сырттан келген бақылаушылар оны елдің саяси көшбасшысы деп санайтындай әсер қалдырды.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты – Жошы ұлысының қалыптасу және алғашқы құрылысы кезіндегі мемлекеттік ұйымы, сонымен қатар ноғайлардың жоғарғы билік жүйесін өзгертудегі рөлі. Хан Батудың, сөзсіз, өткен саяси дәстүрге негізделген алып ұлыстың басқару жүйесін құру жоспары болды. Оның жоспары Жошы ұлысын тік және көлденең басқаруда айқын көрінеді. Алайда саяси қайраткер Ноғай тұлғасы қалыптасқан жүйе жоспарынан тыс болып шықты.
Зерттеудің жаңалығы ноғай туралы бұрын оның өмірбаяны арқылы қарастырылып, зерттелуінде. Бұл мақалада Иса-Ноғай құбылысы мемлекеттік ұйым арқылы зерттеледі.
Зерттеу өркениеттік талдау әдістемесіне негізделген және тарих ғылымында жалпы қабылданған бірқатар әдістерді пайдаланады. Иса-Ноғай қызметіне қатысты ғылыми тақырыпта жеке тарихи оқиғалар мен процестерді танудың диалектикалық әдісі қолданылды. Жергілікті өркениеттерді зерттеу әдістемесі бірқатар жеке ғылыми әдістерді қолдануға мүмкіндік берді. Мысалы, баяндау, этнографиялық және фольклорлық материалдардың үлкен массивінің құрылымдық-функционалдық талдауы. Оқиғаның жекелеген сәттерін зерттеу кезінде мыналар пайдаланылды: жүйелік тәсіл, саяси дәстүрлер мен әлеуметтік процестерді синтездеу әдістемесі және т.б.
Осы зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес автор ғылыми нәтижелерді ұсынды. Мақалада 1242-43 жылдардағы реформалар нәтижесінде құрылған Жошы ұлысындағы жергілікті және мемлекеттік билік жүйесі туралы зерттеулер берілген. Осы материалдардан түпкілікті нәтиже белгіленеді, атап айтқанда, Беклярибек Ноғайдың өз мақсатына жету үшін жеке саяси құралдар мен институттарды пайдалану әдісі. Ноғайлардың көтерілісін басып-жаншу хан Тоқта реформаларына негіз болды, бұл мемлекеттегі жағдайдың келесі 60 жыл ішінде салыстырмалы түрде тұрақталуына әкелді. Маңғыттар мен маңғыт (ноғайлар) акімшлік жүрты Алтын Ордадағы мемлекеттік мекемелерге әсер ету себептері де зерттелді.
