Қазақ репатрианттардың фамилия (тегі) ерекшеліктері және оның әлеуметтік-құжаттық салдары
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH.2024.v113i2-03Аннотация
Мақалада алыс шетел қазақтары фамилиясының қалыптасу жолдары және оның құжаттық, әлеуметтік интеграцияға тигізетін әсері қарастырылды. Қазақ репатрианттардың фамилия ерекшеліктері есебінен туындаған кейбір мәселелерді әртүрлі тұрғыдан (лингвистикалық, заңдық) қарастырып, нақты мысалдар арқылы талқылау зерттеудің мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін қазақ дүниетанымындағы «фамилия» түсінігі, оның баламалары, патронимдердің рөлін анықтау және қазақ репатрианттар фамилиясының қалыптасуына әсер еткен факторларды зерттеу міндеттері алға қойылды. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей қазақтардың фамилиясы көбінде патронимиялық жолмен жасалып келді. Кейбір мемлекеттерде қазақтар әкесінің атын (Қытай, Моңғолия), эпонимдерді (Иран), туған жерін, қазақы таныммен байланысты атауларды (Түркия) фамилия етіп қолданды. Алайда олардың аты-жөнін жазу, құжатын рәсімдеу жолдары түрлі мемлекеттік заң, мемлекеттік тіл негізінде жасалды. Әдетте олардың жеке құжаттары екі компоненттен (фамилия, аты) тұрады. Мұндай құжаттардың Қазақстанға оралғаннан кейін олардың әлеуметтік өміріне кедергілер келтіріп отырғаны қазақ репатрианттардан алынған сұхбаттар негізінде анықталып отыр. Қазіргі қолданыстағы үш компонентті (фамилия, аты, әкесінің аты) құжаттық құрылымға үйренген қоғам кейде қайсысы фамилиясы, қайсысы есімі екенін айыра алмай шатасады, орнын ауыстырып жазады. Тіптен, лингвистикалық факторлар салдарынан өзгеріске ұшыраған, түсініксіз есімдер де пайда болды. Осындай себеп-салдарды жинақтай келе репатрианттардың әр текті құжаттарын трансформациялау жұмысында біріңғай мемлекеттік стандарт қарастырылмаған, салдарынан қазақ репатрианттар арасында құрылымы стандартқа сай емес құжаттар пайда болды деген қорытынды жасалынды.
Түйін сөздер. Қазақ, репатриант, фамилия, антропонимия, патронимия, тегі, төлқұжат, азаматтық.
Библиографиялық сілтемелер
Artykbaev Zh.O. (2019) Kazahskoe obshchestvo v XIX veke: tradicii i innovacii [Kazakh society in 19th century: tradition and innovation]. Astana; Moskva: TOO «Central'no-Aziatskoe knizhnoe izdatel'stvo», 2019. – 340 p. (in Russian)
Baltabaeva K.N., Mamashev T.A., Ermekbaj ZH.A., Bajmaғambetova A.ZH. (2015) Kazahskaya diaspora i repatriaciya (1991-2012) [Kazakh diaspora and repatration (1991-2012)] / nauchnyj red. Mazhitov S.F. Almaty: Eltanym, 2015. – 568 p. (in Russian)
Belgorodskij N.A. (1952) Social'nyj element v persidskih imenah, prozvishchah, titulah i Familiyah [Social details in Persian name, nickname, title, and family name]/ Zapiski i n s t i t u t a vostokovedeniya Akademii nauk SSSR. І tom. Leningrad: Akademii nauk SSSR, 1952. – 213-242 pp. http:// zivan_01_1932_10_belgorodsky.pdf (orientalstudies.ru) (Date: 25.07.2023) (in Russian)
Dasheeva V.V. (2012) Zarozhdenie i razvitie kitajskih familij [Genesis and evolution of Chines family name] / Vestnik Buryatskogo gosudarstvennogo universiteta. Filosofiya. 2012. – 75-79 pp. – URL: Zarozhdenie i razvitie kitajskih familij (cyberleninka.ru) (Date: 01.07.2023) (in Russian)
Dzhanuzakov T.D., Esbaeva K.S. (1988) Kazahskoe imena (slovar'-spravchnik) [The Kazakh names: dictionary]. Almaty: Nauka, 1988. – 480 p. (in Russian)
Zhanuzakov T.D. (1971) Kazak esіmderіnіn tarihy (lingvistikalyk zhane tarihi-etnografiyalyk taldau) [The history of Kazakh names: linguistic and historical-ethnographic analysis]. Almaty: Gylym, 1971. – 218 p. (in Kazakh)
Musabekova U.A. (1996) Motivacionnyj aspekt antroponimov kazahskogo i russkogo yazykov [Motivation aspects of anthroponym of Kazakh and Russian languages]: avtoreferat dis. ... kandidata filologicheskih nauk. Almaty, 1996. – 27 p. (in Russian)
Musabaeva M.D. (1995) Kazak tіlіndegі antroponimiyalyk atalymdardyn etnolingvistikalyk sipattamasy [Ethnolinguistic description of anthroponomic name in Kazakh languages]: filologiya gylymdarynyn kandidaty gylymi atagyn alu үshіn dajyndalgan dissertaciya. Almaty, 1995. – 30 p. (in Kazakh)
Nurymbetova K.K. (2010)Tauelsіz Kazakstandagy repatriaciya maselelerі men bolashagy [The problem and future of repatration in independent Kazakhstan]: tarihi taldau (1991-2008). Almaty, 2010. – 128 p. (in Kazakh)
Esmagambetov K.L. (1997) Kazahskaya diaspora: problemy etnicheskogo vyzhivaniya [The Kazakh diaspora: problem of ethnical survive] / sostavitel' i nauchnyj redaktor K.L. Esmagambetov; perevel s anglijskogo B. Suzhikov; Fond Soros-Kazahstan. Almaty: Atamura, 1997. – 218 p. (in Russian)
Kalysh A.B., Kasymbekova D. (2014) Pole i smysly sociokul’turnoj integracii etnicheskih repatriantov [The field and meanings of socio-cultural integration of ethnic repatriates]. Almaty, Kazak universitetі, 2014, 240 p. (in Russian)
Kalysh A., Kasimbekova D. (2013) Puti integracii oralmanov v Kazahstanskoe obshchestvo: realii i vyzovy [Ways of integrating Oralmans into Kazakhstan society: realities and challenges]. Almaty, Kazak universitetі, 2013. (in Russian)
Karibayev M. (2021) Shygys Kazakstandagy etnikalyk repatrianttar: kundelіktі tarihy [Ethnic repatriates in East Kazakhstan: a daily history]: dissertation for the PhD doctor of Philosohpy. Oskemen, 2021. – 235 p. (in Kazakh)
Kosven M.O. (1964) Semejnaya obshchina i patronimiya [Genealogical society and partonomy]. M.: Nauka, 1964. (in Russian)
Kryakvina K.P. (2021) Problematichnaya integraciya kandasov: kak optimizirovat' process integrirovaniya repatriantov v obshchestvo Kazahstana? [Problemanic integration of Kandas: how optimization the process of integration of repatriates to Kazakhstan sociaty] // Programma dlya molodyh issledovatelej v oblasti publichnoj politik. Almaty: 2021. http:// Kseniya_Kryakvina_.indd (soros.kz) (Date: 05.07.2023) (in Russian)
Seysenbaeva A. (2014) Zhetіsu aumagyndagy repatrianttar: etnomadeni zhane migraciyalyk urdіsterі [Repatriates in Zhetysu: ethno-cultural and migration trends]: dissertation for the PhD doctor of Philosohpy. – Almaty, 2014. – 132 p. [in Kazakh]
Smagulov A. (2013) Kazak esіmderі enciklopediyalyk anyktamalyk [The Kazakh names: encyclopedy]. Almaty: Atamura, 2013. – 800 p. (in Kazakh)
Geriletu H. (2022) On the Mongolian ovog // Asian studies in Mongolia. 1(1), 2022. – 64-69 pp. http:// View of On The Mongolian Ovog (num.edu.mn) (Date: 10.07.2023)
Goering L. (2002) What's your name? can be tricky query. Chicago Tribune, June 19, 2002.
Megerdoomian K. (2009) The Structure of Afghan Names / Journal of MITRE Product. November, 2009. – http:// The Structure of Afghan Names (psu.edu) (Date: 10.07.2023)
Turkoz M. (2017) Naming and nation-building in Tukey. The 1934 Surname Law. Istanbul: Palgrave Macmillan, 2017. – 213 p. http:// 212.pdf.pdf (ethernet.edu.et) (Date: 25.07.2023)
Szurek E. (2020) “Yan, Of, Ef, Viç, İç, İs, Dis, Pulos …”: the Surname Reform, the “Non-Muslims,” and the Politics of Uncertainty in Post-genocidal Turkey / Arabic and its Alternatives. Religious Minorities and their Languages in the Emerging Nation States of the Middle East (1920-1950). Vol. 5. 2020. – 77-110 p. http:// Chapter 3 “Yan, Of, Ef, Viç, İç, İs, Dis, Pulos …”: the Surname Reform, the “Non-Muslims,” and the Politics of Uncertainty in Post-genocidal Turkey in: Arabic and its Alternatives (brill.com) (Date: 25.07.2023)
