БОПЫ СҰЛТАННЫҢ ЦИН ПАТШАЛЫҒЫНА ЖОЛДАҒАН ЕКІ ПАРША ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ХАТЫ
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH.2024.v112.i1.06Кілттік сөздер:
Қазақ хандығы, шығыс шекара өңірі, иелік еткен хан-сұлтандар, Цин патшалығы, архив құжаттары, қазақ хаттары, Бопы сұлтан, Тарбағатай ұлығына жазған хаттары, тарихи маңызы.Аннотация
Жоңғарлар жойылғаннан кейін, Қазақ хандығы мен Цин патшалығы ресми саяси-экономикалық қарым-қатынас орнатты. Бұл жыл қазақ жазбаларында үнемі «сиыр жылы» деп аталады, григориан күнтізбесі бойынша 1757 жылы. Осыдан кейін екі жақ ара сауда-саттық ісі өркендей бастайды, алғашында Үрімжіде (1758) мал саудаласса, соңынан Іле (1761) мен Тарбағатайдан (1764) сауда жәрмеңкелері арт-артынан ашылып, әсіресе «жылқыға жібек» саудасының үздіксіз дамуына қолайлы шарт-жағдай жасалды. Мұндай сауда түрлері көбінесе Абылай, Әбілпейіз және олардың ұрпақтары иелік еткен қазақтың шығыс шекара өңірлерінде біршама тез дамыды. Осындай барыс-келістің жиілеуіне орай екі жақ ара жазысқан хат-қағаздардың саны да молая түсті. Автордың Қытай бірінші тарихи мұрағатында жасаған ғылыми-зерттеу нәтижелері көрсеткендей, онда 150-дің үстінде қазақша құжат сақталған, көбі қазақ хандары мен сұлтандары жазған хаттар. Осылардың арасынан Бопы сұлтанның Цин патшалығына жазған хаттарын да кездестіреміз. Бопы сұлтан қазақтың ұлы ханы Әбілмәмбеттің 2-ұлы Әбілпейізден тарайды. Өз заманында беделді сұлтандардың бірі болған. Мақаламызға арқау болғаны хаттар осы Бопы сұлтанның 1789 жылы Тарбағатайда іс басқарып тұрған Цин ұлығына жолдаған хаттары. Аталмыш хаттардың тілі жаттық, мазмұны ұғынықты, XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының қоғамдық тарихын, мәдениеті мен көне тіл-жазуын зерттеуде аса құнды тарихи дереккөз есептеледі.
Библиографиялық сілтемелер
Әбділәшім Д. (2016). Қытай бірінші тарихи мұрағатында сақталған қазақша құжаттар. – Бейжиң: Ұлттар баспасы, – 278 б.
Әбділәшім Д. (2019). Әбілпейіз сұлтанның Іле генералына жазған бір парша хаты және оның мәнжуша аудармасы // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Хабаршы. Филология сериясы. – №3 (175). – 68-75 б.
Құрбанғали Халиди. (1910). Тауарих Хамса. – Қазан: Өрнек баспасы, – 798 б.
Сун Юнь қатарлылар құраст. (1965). Патша бекіткен Шынжаң туралы қысқаша шолу. – Тайбэй: Венхай баспасы. (松筠（修）《钦定新疆识略》（二），哈萨克世次表条，台北：文海出版社，1965). Айта кетер бір жайт, осы кітапта берілген Бопының жетінші және оныншы балаларының есімдерін қазақшаға қайталай баламалауда қиындық туындайтындығын ескеріп, қазірше оларды әуелгі хатталған иероглифтердің дыбыстық әуеніне сәйкес «Мали», «Ламот» тұлғаларында жаздық.
QXMDH. (2012a). Қытай Шекара өңірінің тарихы мен географиясын зерттеу орталығы және Қытай бірінші тарихи архиві бірлесіп құрастырған. Цин патшалық дәуіріндегі Шынжаңға қатысты мәнжуша архив құжаттарының топтамасы. 159 том. – Гуйлинь: Гуанси педагогикалық университеті, – 449 б. (中国边境史地研究中心与中国第一历史档案馆合编《清代新疆满文档案汇编》（第159册），桂林：广西示范大学出版社，2012).
QXMDH. (2012b). Қытай Шекара өңірінің тарихы мен географиясын зерттеу орталығы және Қытай бірінші тарихи архиві бірлесіп құрастырған. Цин патшалық дәуіріндегі Шынжаңға қатысты мәнжуша архив құжаттарының топтамасы (ЦШМТ). 186 том. – Гуйлинь: Гуанси педагогикалық университеті, – 449 б. (中国边境史地研究中心与中国第一历史档案馆合编《清代新疆满文档案汇编》（第186册），桂林：广西示范大学出版社，2012).
