ХХ ҒАСЫРДЫҢ 30-40 ЖЫЛДАРЫ ДЕПОРТАЦИЯЛАНҒАН ХАЛЫҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ТҰРМЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫ (ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ БОЙЫНША)
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH202511833Кілттік сөздер:
Түркістан облысы, кеңестік билік, депортация, сталиндік саясат, қуғын-сүргін, қоныс аударту, репрессия.Аннотация
Совет елінде тоталитарлық жүйенің жүргізген саясаты мен кеңестік биліктің қаһарына ұшыраған халықтар Орталық Азия және Қазақ еліне күшпен жер аударылды. Жер аудару, қуғын-сүргінге ұшырау, мүлік тәркілеу, жазықсыз қудалау қоғамда кең ауқымда орын алып ХХ ғасырдың 30-50 жылдары КСРО халқының әрбір отбасы ауыр жағдайды бастарынан өткізді. Сталиндік билік жүйесі жүргізген саясаттың салдарынан көптеген ұлтардың тағдырына қиянат жасалды. Жер аударылған ұлттар мен тұтастай халықтардың отбасылары республиканың облыстарына қоныстандырылды. Осындай, еркінен тыс жер аударылған ұлттар қоныстандырылған облыстың бірі Түркістан облысының территориясы болды. Жер аударылған халықтар тағдырдың ауыр тәлкегіне ұшырап, өздеріне таныс емес облыс аудандарына қоныстандырылды Сталиндік биліктің жүргізген саясатының салдарынан күшпен жер аударылған халықтар тарихының беймәлім беттері туралы зерттеулер бүгінде жүргізілуде, алайда ашылмай жатқан мәселелер де баршылық, сондықтан аталмыш тақырып зерттеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Мақалада алға қойған басты мақсат Түркістан облысы территориясына ХХ ғасырдың 30-40 жылары бірнеше толқынмен депортацияланған халықтардың тарихы, әлеуметтік, тұрмыстық жағдайына талдау жасай отырып, күнделікті өмір тарихы аспектісі тұрғысынан қарастыру.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін Түркістан облысы аудандарындағы жаңа жерлерге жер аударылған халықтардың бейімделу жағдайы туралы естеліктер, ғылыми еңбектер, архив қорларындағы материалдар бойынша салыстырмалы талдау жасалады және облысқа депортацияланған халықтар тарихына байланысты архив құжаттары ғылыми айналымға енді.
Мақалада қоныс аударушылардың Түркістан облысы аумағына депортацияланғаннан кейінгі әлеуметтік тұрмыстық жағдайы, бейімделуі туралы тың мәліметтер берілген.
Методология. Мақалада талдау және синтез ғылыми таным әдістері, сондай-ақ проблемалық хронологиялық, статистикалық әдістер қолданылды. Талдау және синтез әдістерін қолдану арқылы депортацияланатын халықтардың қоныстану үдерісін, тұрмыстық, құқықтық жағдайын қарастыруға және сипаттауға мүмкіндік береді.
Алғыс: Мақала Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің «Депортацияланған халықтардың әлеуметтік бейімделуіндегі отбасының рөлі 1930–1950жж. (Түркістан облысы бойынша)» тақырыбындағы гранттық қаржыландыру жобасын жүзеге асыру аясында орындалды (жеке тіркеу нөмірі: AP26103859).
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
Алдажуманов Қ.С., Алдажуманов Е.К. (1998). Депортация: Выселение народов Северного Кавказа и Калмыкии / Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. – Алматы: Арыс–Қазақстан. – С. 238–239.
Архив Президента Республики Казахстан (АП РК). Ф. 708. Оп. 5/2. Д. 80. Л. 164.
АП РК. Ф. 708. Оп. 6/1. Д. 1184. Л. 104.
Ащысай – Кентау тұрғындарының өміріндегі әлеуметтік-мәдени бірегейлік (1927 ж. - ХХІ ғ.б.). Естеліктер мен тарихи сұхбаттар жинағы / Құрастырушылар: М.Қ. Қойгелдиев, Т. Исанский, З.Б. Мырзатаева, Т.Т. Далаева. – Алматы: ИП «Балауса», 2019. – 392 б.
Бугай Н.Ф. (1992). Иосиф Сталин - Лаврентий Берия: «Их надо депортировать?». – Москва: Дружба народов – 233 с.
Бугай Н.Ф. (2002). Депортация народов Крыма /Предисловие, составление, заключение, комментарии: Н.Ф. Бугай. – Москва: «Инсан». – 240 с.
Бугай Н.Ф. (2004). Депортация народов // Война и общество, 1941–1945. Кн. ІІ. – Москва: Наука. – 311 с.
Гурьянов А.Э. (1997). Польские спецпереселенцы в СССР в 1940-1941 гг. // Репрессии против поляков и польских граждан: исторические сборники «Мемориала» . Вып .1. – Москва: Звенья. – С. 114–136.
Депортация народов в Казахстан в 1930–1950 гг.: общность истории (интервью с пострадавшими от депортации в 1930–1950 гг. в Казахстан) / под общей редакцией Ракишевой Б.И. – Астана, 2013. – 683 с.
Депортированные в Казахстан народы: времия и судьбы. Сост. Г. Анес – Алматы: Арыс – Казахстан, 1998. – 357 с.
Ен Хун (2010). Қазақстандағы аз ұлттардың қатынастары және әлеуметтік саяси тарихы (1935–2009 жж.). Авторефераты. – Алматы. – 32 б.
Ермекбаев Ж.А. (2009). Чеченцы и ингуши в Казахстане. История и судьбы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. – 508 с.
Жолдасов С. (2009). Қазақстанның Оңтүстік өңірінің тарихы. – Алматы: Үш Қиян. – 419 б.
Земсков В.Н. (2005). Спецпереселенцы в СССР, 1930–1960. – Москва: Наука. – 306 с.
Игнатьева Л.Н. (2006). Роль миграции в формировании населения Казахстана (1926–1959 гг.). Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.и.н. – Барнаул. – С. 36.
Из истории депортаций в Казахстан (1935– 1939 гг.). Сборник документов Том 2 / Сост.: Р.М. Әбдуәли, Е.М. Грибанова (отв.), А.С. Зулкашева, Г.М. Каратаева, Н.П. Кропивницкий, Е.В. Чиликова. – Алматы: LEM, 2014. - 740 с.
Из истории депортаций. Казахстан. 1939–1945 гг. Сборник документов. -Том 3./редакционная коллегия: Х.М. Абжанов, К.Ш. Алимгазинов (отв.), Б.Г. Аяган, Б.О. Жангуттин, З.Е. Кабульдинов, Н.П. Калашникова, Г.В. Кан
– Алматы: LEM, 2019. – 708 с.
Из истории поляков в Казахстане (1936–1956 гг.). Сборник документов / отв. редактор Л.Д. Дегитаева. – Алматы: ТОО «Издательский дом «Алматы», 2000. – 344 с.
История сталинского Гулага. Конец 1920-х – первая половина 1950-х годов: Собрание документов в 7 т. Т. 5. Спецпереселенцы в СССР / отв. ред. и сост. Т.В. Царевская-Дякина. – Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2004. – 824 с.
Калыбекова М.Ч. (2008). История депортированных народов Казахстана (1937–1956 гг.). – Алматы. – 188 с.
Кан Г.В. (1994). Корейцы Казахстана: Исторический очерк. – Алматы: Казахстан. – 240 с.
Көкебаева Г.К., Сманова А.М. (2012). Польша–Қазақстан: тоғысқан тағдырлар. – Алматы: Molia&DOS баспасы. – 208 б.
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы /бас ред. Б. Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 7-том. – 728 б.
Қалыбекова М.Ч. (2019). Науқанды заман: қазақ жеріне халықтарды депортациялау тарихы (1937–1956 жж.). – Алматы. – 208 б.
Мырзатаева З. (2020). Ащысай–Кентау тарихынан: өлкетану курсына кіріспе. Оқу құралы. – Алматы: «Арыс» баспасы. – 184 б.
Оңтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы анықтамалық (1924 жыл, қазан – 2001 жыл, қаңтар ). – Шымкент, 2001.
Пиримкулов Ш.Д. (1978). Трудовая деятельность и социальное обеспечение польских эмигрантов в СССР в 1943-1946 гг. // Советское славяноведение. – № 2. – С. 88–97.
Садыков У. (1998). Курды: депортация в Казахстане // Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. – Алматы: Казахстан, 1998. – С. 180–190.
Туркестанский областной государственный архив (ТО ГА). Ф. 121, Оп. 6, Д. 9, Л. 16.
ТО ГА. Ф. 121, Оп. 6, Д. 15, Лл. 49–51.
ТО ГА. Ф. 121, Оп. 6, Д. 29, Л. 1.
ТО ГА. Ф. 121, Оп. 6, Д. 9, Л. 12.
ТО ГА. Ф. 121, Оп. 6, Д. 9, Л. 7.
ТО ГА. Ф. 121, Оп. 6, Д. 9, Лл. 12–13.
Центральный Государственный Архив Республики Казахстан (ЦГА РК). Ф. Р-1490, Оп. 1, Д. 7, Лл. 25–32.
ЦГА РК. Ф. Р-1146, Оп. 1, Д. 287, Л. 9.
ЦГА РК. Ф. Р-1481, Оп. 10, Д. 2, Л. 24.
References
Aldajumanov Q.S., Aldajumanov E.K. (1998). Deportasia: Vyselenie narodov Severnogo Kavkaza i Kalmykii / Deportirovannye v Kazahstan narody: vremä i südby. – Almaty: Arys–Qazaqstan. – S. 238–239. (In Russian).
Archive of the President of the Republic of Kazakhstan (AP RK). F. 708. Op. 5/2. D. 80. L. 164. (In Russian).
AP RK. F. 708. Op. 6/1. D. 1184. L. 104. (In Russian).
Aşşysai – Kentau tūrğyndarynyñ ömırındegı äleumettık-mädeni bıregeilık (1927 j. – ХХІ ğ.b.). Estelıkter men tarihi sūhbattar jinağy / Qūrastyruşylar: M.Q. Qoigeldiev, T. İsanski, Z.B. Myrzataeva, T.T. Dalaeva. – Almaty: İP «Balausa», 2019. – 392 b. (In Kazakh).
Bugai N.F. (1992). İosif Stalin – Lavrenti Beria: «İh nado deportirovät?». –Moskva. – 233 s. (In Russian).
Bugai N.F. (2002). Deportasia narodov Kryma / Predislovie, sostavlenie, zaklüchenie, komentarii: N.F.Bugai. – M.: «İnsan». – 240 s. (In Russian).
Bugai N.F. (2004). Deportasia narodov // Voina i obşestvo, 1941–1945. Kn. II. – M.: Nauka. – 311 s. (In Russian).
Güränov A.E. (1997). Pölskie spespereselensy v SSSR v 1940-1941 gg. // Repressii protiv poläkov i pölskih grajdan: istoricheskie sborniki «Memoriala» . Vyp .1. – Moskva: Zvenä. – S. 114–136. (In Russian).
Deportasia narodov v Kazahstan v 1930–1950 gg.: obşnöst istorii (intervü s postradavşimi ot deportasii v 1930–1950 gg. v Kazahstan) / pod obşei redaksiei Rakişevoi B.İ. – Astana, 2013. – 683 s. (In Russian).
Депортированные в Казахстан народы: времия и судьбы. Сост. Г. Анес – Алматы: Арыс – Казахстан, 1998. – 357 с.(In Russian).
En Hun (2010). Qazaqstandağy az ūlttardyñ qatynastary jäne äleumettık saiasi tarihy (1935–2009 jj.). Avtoreferaty. – Almaty. – 32 b. (In Kazakh).
Ermekbaev J.A. (2009). Chechensy i inguşi v Kazahstane. İstoria i südby. – Almaty: Daik-Pres, 2009. – 508 s. (In Russian).
Joldasov S. (2009). Qazaqstannyñ Oñtüstık öñırınıñ tarihy. – Almaty: Üş Qian. – 419 b. (In Russian).
Zemskov V.N. (2005). Spespereselensy v SSSR, 1930–1960. – Moskva: Nauka. – 306 s. (In Russian).
İgnateva L.N. (2006). Röl migrasii v formirovanii naselenia Kazahstana (1926–1959 gg.). Avtoreferat disertasii na soiskanie uchenoi stepeni k.i.n. – Barnaul. – S. 36. (In Russian).
Iz istorii deportacii v Kazahstan (1935– 1939 gg.). Sbornik dokumentov Tom 2 / Sost.: R.M. Әbduәli, E.M. Gribanova (otv.), A.S. Zulkasheva, G.M. Karataeva, N.P. Kropivnickii, E.V. Chilikova. – Almaty: LEM, 2014. - 740 s. (In Russian).
Iz istorii deportacii. Kazahstan. 1939–1945 gg. Sbornik dokumentov. -Tom 3./Sost.: J.T. Baikash, E.M. Gribanova, M.T. Jylgeldinov, E.V. Chilikova (otv.) – Almaty: LEM, 2019. – 708 s. (In Russian).
İz istorii poläkov v Kazahstane (1936–1956 gg.). Sbornik dokumentov / otv. redaktor L.D. Degitaeva. – Almaty: TOO «İzdatelski dom «Almaty», 2000. – 344 s. (In Russian).
İstoria stalinskogo Gulaga. Kones 1920-h – pervaia polovina 1950-h godov: Sobranie dokumentov v 7 t. T. 5. Spespereselensy v SSSR / otv. red. i sost. T.V. Sarevskaia-Däkina. – Moskva: «Rosiskaia politicheskaia ensiklopedia» (ROSPEN), 2004. – 824 s. (In Russian).
Kalybekova M.Ch. (2008). İstoria deportirovannyh narodov Kazahstana (1937–1956 gg.). – Almaty. – 188 s. (In Russian).
Kan G.V. (1994). Koreisy Kazahstana: İstoricheski ocherk. – Almaty: Kazahstan. – 240 s. (In Russian).
Kökebaeva G.K., Smanova A.M. (2012). Pölşa–Qazaqstan: toğysqan tağdyrlar. – Almaty: Molia&DOS baspasy. – 208 b. (In Kazakh).
Qazaqstan Ūlttyq ensiklopediasy /bas red. B. Aiağan. – Almaty: Qazaq ensiklopediasy, 2005. – 7-tom. – 728 b. (In Kazakh).
Qalybekova M.Ch. (2019). Nauqandy zaman: qazaq jerıne halyqtardy deportasialau tarihy (1937–1956 jj.). – Almaty. – 208 b. (In Kazakh).
Myrzataeva Z. (2020). Aşşysai–Kentau tarihynan: ölketanu kursyna kırıspe. Oqu qūraly. – Almaty: «Arys» baspasy. – 184 b. (In Kazakh).
Oñtüstık Qazaqstan oblysynyñ äkımşılık-aumaqtyq qūrylymy turaly anyqtamalyq (1924 jyl, qazan – 2001 jyl, qañtar ). – Şymkent, 2001. (In Kazakh).
Pirimkulov Ş.D. (1978). Trudovaia deiatelnöst i sosiälnoe obespechenie pölskih emigrantov v SSSR v 1943–1946 gg. // Sovetskoe slavänovedenie. – № 2. – S. 88–97. (In Russian).
Sadykov U. (1998). Kurdy: deportasia v Kazahstane // Deportirovannye v Kazahstan narody: vremä i südby. – Almaty: Kazahstan, 1998. – S. 180–190. (In Russian).
Turkestan Regional State Archive (TR SA). F. 121, Op. 6, D. 9, L. 16. (In Russian).
TR SA. F. 121, Op. 6, D. 15, Ls. 49–51. (In Russian).
TR SA. F. 121, Op. 6, D. 29, L. 1. (In Russian).
TR SA. F. 121, Op. 6, D. 9, L. 12. (In Russian).
TR SA. F. 121, Op. 6, D. 9, L. 7. (In Russian).
TR SA. F. 121, Op. 6, D. 9, Ls. 12–13. (In Russian).
Central State Archive of the Republic of Kazakhstan (CSA RK). F. R-1490, Op. 1, D. 7, Ls. 25–32. (In Russian).
CSA RK. F. R-1146, Op. 1, D. 287, L. 9. (In Russian).
CSA RK. F. R-1481, Op. 10, D. 2, L. 24. (In Russian).
