ҚАРАДАЛА АЙМАҒЫНЫҢ ТАРИХИ ТОПОНИМИКАСЫ
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH2025118313Кілттік сөздер:
Историческая топонимика, микротопонимы, Карадала, Илийский край, Чунджа.Аннотация
Мақала Қарадала өңірінің тарихи топонимикасының мәселелеріне арналған. Қарадала аймағы Алматы облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде Іле Алтауының етегінде Кетпен-Ұзынқара тау жоталары мен Іле өзені аумағындағы ойлы-қыратты жазық далалық аймақ. Қарадала топонимі негізінен халық жадында сақталған атау. Оңтүстігінде Кетпен (Ұзынқара, Үйсін) тауы, батысында әлемге әйгілі Шарын шатқалы орналасса, солтүстігі – адырлы-төбелі жазық. Солтүстік-шығыс Жетісудың бөлігіне жататын Қарадала аймағы қазіргі Алматы облысы Ұйғыр ауданының аумағын қамтиды.
Зерттеудің методологиялық ұстанымдары өткенді мұралану тәжірбиесін тарихи талдау арқылы тарихи ландшафттың мәдени мұрасын осы жердің бірегейлігін жеткізуші (genius loci) ретінде қарастыруға негізделеді.
Мақаланың негізгі материалдарын ортағасырлық жазба деректер, жаңа заман дәуіріндегі картографиялық мәліметтер мен саяхатшылардың жолжазбалары, сонымен қатар автордың далалық материалдары құрайды. Аймақтағы Шонжы, Дардамты, Добын, Шарын, Кетпен, Сүмбе, Ават және т.б. топонимдердің қалыптасуын талдай отырып, этносаяси үдерістердің ерекшеліктеріне назар аударылады.
Нақты бір микроаймақтың тарихи топонимикасын талдау негізінде Қазақ халқының этникалық тарихының мәселелері, Қазақ хандығының оңтүстік-шығыс аймағының шекарасы, этникалық аумағының қалыптасуы, аймақтың этникалық құрамының өзгеруінің мәселелеріне назар аударылады.
Библиографиялық сілтемелер
Balée W. (1998) Advances in historical ecology. New York: Columbia University. 429 p.
Cosgrove D., Daniels St. (1988) The Iconography of Landscape: Essays on the Symbolic Representation, Design and Use of Past Environments. Cambridge University Press. 318 p.
Namena A., Varisa A., Lindauer S., Friedrich R., Taimagambetov Zh., lovita R. (2022). Nazugum, a new 4000 year old rockshelter site in the Ili Alatau, Tien Shan. Archacological Research in Asia [электронды ресурс]. Қол жеткізу режимі: https://osf.io/preprints/socarxiv/c45ws_v1 (қараған күні: 26.07.2025 )
АДМ, 2024. - Авторлардың далалық материалдары (Алматы облысы)
Акишев К.А., Кушаев Г.А. (1963) Древняя культура саков и усуней долины реки Или. Алма-Ата. 320 с.
Аманжолов А.С. (1966) Кетмен (Тянь-Шянь) тауы жотасындағы кездесетін ертедегі жазулар мен петроглифтер. Известие Академии наук Казахской ССР. Серия общественная. 79-99 бб.
Байпаков К.М. (1986) Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI - начало XIII в.). Алма-Ата: Наука. 256 с.
Байпаков К.М. (2005) Древние города Казахстана. Алматы: Аруна. 316 с.
Байпаков К.М., Савельева Т.В., Чанг К. (2002) Средневековые города и поселения Северо-Восточного Жетысу. Алматы. 228 с.
Балдаев С.П. (1970) Родословные предания и легенды бурят. Ч.1. булагаты и эхириты. Улан-Удэ, 1970. 362 с.
Бартольд В.В. (1963) Очерк истории Семиречья. Соч., Т.2. ч.1. Москва:Наука. С. 23-108.
Борлыкова Б.Х., Меняев Б.В. (2022) К вопросу изучения ойратских гидронимов бассейна реки Или. Вопросы ономастики. Т.19.№2. С.104-126.
Валиханов Ч. (1985) Собрание сочинении в 5-ти томах.Т.2. Алматы: Главная редакция Казахской Советской энциклопедии, 1985. 416 с.
Валиханов, Ч. (1985а) Собрание сочинении в 5-ти томах.Т.2. Алматы: Главная редакция Казахской Советской энциклопедии, 1985. 416 с.
Волин С. (1960) Сведения арабских источников IX-XVI вв. в долине реки Талас и смеженных районов. Труды Института истории, археологии и этнографии АН Казахской ССР. Т.8. 1960. С. 72-92.
Галиев В.З. (2007) Противостояние Казахского и джунгарского ханств во второй половинеXVII века. Отан тарихы. №1. С. 2-13.
Гейбуллаев Г.А. (1986) Топонимия Азербайджана: историко-этнографическое исследование. Баку:Элм. 190 с.
Горбунов А.П.(2005) Географические имена в горах Центарльной Азии. Алматы. 112 с.
Дәулетхан Ә. (2020) Шонжы адам аты ма әлде жер аты ма? [электронды ресурс]. Қол жеткізу режимі: https://abai.kz/post/119152. (Қараған күні: 25.07.2025).
Джанузаков Т. (1982) Очерк казахской ономастики. Алма-Ата: Наука. 175 с.
Дулати Мұхаммед Хайдар (2003). Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). Парсы тілінен қазақшаға аударған И. Жеменей. Алматы, 2003. 622 б.
Ерофеева И. В.(2009) Памятники тибетского буддизма середины XVII - первой половины XVIII века в Казахстане. Новые исследования и находки. Научные чтения памяти Н.Э. Масанова. Сборник материалов научно-практической конференции. Алматы. С. 27-47
Жанұзақ Т. (2010) Тарихи жер-су аттарының түп-төркіні. Алматы: Сөздік-Словарь ЖШС. 356 б.
Жанұзақ Т. (2021) Қазақ ономстикасы. Бестомдық. Т.1. Алматы 399 б.
Зиняков Н.М., Савельева Т.В. (2020) Палеоэкономика средневековых городов Илийской долины VIII-XIV вв. (по археологическим источникам). Алматы. 520 с
Каратаев О. (2003) Кыргыз этнонимдер сөздүгі. Бишкек, 2003. 265 б.
Кашгари М. (2005) Диван Лугат ат-Турк. Перевод, предисловие и комментарии 3.-А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы:Дайк-Прес. 1288 с.
Кононов А.Н. (1978) Семантика цветообозначений в тюркских языках. Тюркологический сборник.1975. Москва: Наука, ГРВЛ. С.159-179.
Краткий энциклопедический словарь исторических топонимов Казахстана (2014). Сост. И.В. Ерофеева. Алматы 2014. 528 с.
Қойшыбаев Е. (1985) Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. Алматы: Мектеп. 256 б.
Макшеев Л. (1881) Карта Джунгарии, составленная шведом Ренатом во время его плена у калмыков с 1716 по 1733 год. СПб.:Тип. Императорской Академии наук. 39 с.
Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (1969). Извлечения из персидских и тюркских сочинений. Составители С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, В.П. Юдин. Алма-Ата: Наука. 651с.
Материалы по истории киргизов и Киргизии (1973). Вып.1. Москва: Наука. 280 с.
Материалы по обследованию туземного и русского старожильческого хозяйства и землепользования в Семиреченской области, собранные и разработанные под руководством П.П. Румянцева (1912). Т.3.Джаркентский уезд. Киргизское хозяйство. Санкт-Петербург. 381 с.
Мурзаев Э.М. (1984) Словарь народных географических терминов. Москва: Издательство. Мысль. 653 с.
Ошан Ж. (2024) Шонжы атауы XVIII-XIX ғасырлардағы Қытайдың тарихи шығармалары мен караталарында // Әлмерек абыз Жаншықұлы және Қарадала өңірі тарихы. Алматы. 64-75 бб.
Пищулина К.А. (1977) Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ – начале ХҮІ вв. Вопросы политической и социально-экономической истории. Алма-Ата. 286 с.
Путевые дневники и записки российских чиновников и исследователей о Казахской степи XVI - середины XIX века (2012). Сборник докуменов и материалов. Составители И. В. Ерофеева, Б. Т. Жанаев, И. М. Самигулин. Астана: ТОО «Общество инвалидов - Чернобылето». 758 с.
Раднабхадра. (1999) Лунный свет. История рабджам Зая-пандиты. Перевод с ойратского Г.Н. Румянцева и А.Г. Сазыкина. Спб.176 с.
Рашид ад Дин Сборник летописей. Т.1.Книга вторая. Первод с песидского О.И. Смирновой. Москва-Ленинград:Издательство Академии Наук СССР. 320 с.
Статистика Российской империй Волости и населенные места 1893 года (1895). Вып.7. Семиреченская область. Издание центрального статического комитета Министерство внутренних дел. Санкт-Петербург. 43 с.
Шашаев Ә.Қ. (2024) Әлмерек батыр тұлғасы мен Шонжы атауының шығу тарихы // Әлмерек абыз Жаншықұлы және Қарадала өңірі тарихы. Алматы. 51-63 бб.
Юдин В.П. (2001) Центральная Азия в ХІV-ХVІІІ веках глазами востоковеда. Алматы: Дайк-Пресс, 2001. 384 с
Информанттар тізімі:
Информант 1: Бектұрсынов Ызғарбек, Шонжы ауылының тұрғыны, зейнеткер;
Информант 2: Оразалиев Серік, Шарын ауылының тұрғыны, мұғалім;
Информант 3: Алғазиев Бейбіт,Сұңқар ауылының тұрғыны, зейнеткер;
Информант 4: Дәуренбеков Ноғайбек, Шонжы аулының тұрғыны, зейнеткер;
Информант 5: Есжан Нұрәкім, Дардамты ауылының тұрғыны, зейнеткер.
