ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ СОТ ЖҮЙЕСІ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ (XVIII Ғ.)
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH20251172010Кілттік сөздер:
Қазақстан тарихы, әділет, юстиция, Ресей империясыАннотация
Зерттеудің мақсаты – қазақ даласындағы Ресей империясының сот жүйесінің институттарын қалыптастырудың алғашқы тәжірибесін талдау. Оның әдіснамалық негізін зерттеу пәнін жан-жақты талдауды көздейтін тарихшылдық, жүйелілік және айқындық принциптері құрайды. Автор жүйелік, салыстырмалы, ситуациялық тәсілдер, сәйкес таным әдістерін, атап айтқанда, тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық, салыстырмалы-тарихи, жүйелік, құрылымдық-функционалдық және т.б. пайдаланды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы Ресей империясының сот жүйесінің институттарын қалыптастыру процестерін жан-жақты талдауда, Ресей империясының сот жүйесінің негіздерін ашуда, құқықтық негізді және құқықтық саясатты ашуда. оны жүзеге асырудың мақсаттары, механизмдері, нәтижелері. Автор Ресей империясының қазақ даласымен шекарасында арнаулы соттар құру жоспарлары қазақ руларының бір бөлігінің вассалдық тәуелділігін мойындап, ресми бодандықты қабылдаған кезден туындады деген тұжырымға келген. Ресей әкімшілігінің органдары империяның ішкі аймақтарының қауіпсіздігін және халықаралық сауда жағдайын қамтамасыз етуге, жергілікті халықтардың қарым-қатынастары мен қайшылықтарында тепе-теңдікті сақтауға ұмтылды. 18 ғасырдың ортасында Сыртқы істер алқасы мен Кіші жүз басшылары қазақтардан адам мен малды тартып алуды жауапкерлерге ықпал етудің және мүліктік дауларды шешудің бірден-бір қолжетімді құралы деп таныды. Баранта жасау құқығы берілген шенеуніктердің шеңбері заңмен шектелді. 18 ғасырдың аяғында Ресейдің жоғарғы билігі әскери-әкімшілік шекараны нығайту шараларынан қазақ даласына империялық басқару мен әділеттің алғашқы түрлерін енгізуге көшті. Жаңа институттардың тұрақтылығын бұзған факторлар – жерді талап ету және отырықшы және көшпелі халық арасындағы қақтығыстар және қазақтардың ішкі бытыраңқылығы, сұлтан рулары мен әулеттері, сұлтандық және рулық ақсүйектер арасындағы бәсекелестік пен дұшпандық болды. Кіші жүздегі басқару реформасын жүзеге асырудың қайшылықты нәтижелеріне қарамастан, ІІ Екатерина мұрагері қазақтарға қатысты саясатының сабақтастығын сақтап, оның негізгі жүргізушілері ретінде шекарадағы арнайы әкімшілік және сот органдарын санады.
