ХХ ҒАСЫРДЫҢ 30-ЖЫЛДАРЫНДА АЛМАТЫДА ТӨЛҚҰЖАТ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH2025117202Кілттік сөздер:
Қазақстан, Алматы, төлқұжат, төлқұжаттық жүйе, ОГПУ, есепке алу, бақылау, төлқұжаттық режим.Аннотация
Кеңестік төлқұжат тарихы бірмәнді айқын болмағанымен, бірақ ол құжаттың көп мәнді функционалдығын ескере отырып, пәнаралық тұрғыдан алғанда қызығушылық тудырады. 1932 жылы енгізілген төлқұжат жүйесі мен кеңестік төлқұжат ресми деректі заңдастырып, кеңестік азаматтардың құқықтарын 100 шақырымдық шекара сызығымен шектеп, оларды сенімді және сенімсіз топтарға бөліп тастады. Құжаттау және төлқұжаттық режим халықты жаппай есепке алу және қозғалысын бақылау арқылы кеңестік қоғамның жасырын таңбаланылып-есептелуіне себеп болды. Халықтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді деген ұйғарыммен бұрынғы патшалық Ресейдегі төлқұжат функциясын большевиктер антидемократиялық деп таныды және жаңа Кеңес үкіметі ол төлқұжаттарды жойды.
Қазақ АКСР/КСР-нде бірыңғай төлқұжаттық жүйенің қалыптасуы республика Кеңес мемлекетінің құрамдас бөлігі болғандығына және ауқымды индустриялық бағдарламаларды іске асыруда маңызды рөл атқарғандығына байланысты қисынды болды. Қазақ ауылының экономикалық трансформациясы гуманитарлық апатпен, сонымен қатар халықтың ішкі және сыртқы көші-қонының үйлесімі біртұтас төлқұжат кеңістігін қалыптастырудағы ерекше айырмашылықтарды анықтады.
АлматықаласындаРеспубликаастанасындатөлқұжаттықжүйеніңқалыптасуыретіндеұсынылғанавторлықтақырыптыңмаңыздылығысөзсіз.Біржағынан, бұрын егжей-тегжейлізерттелмегенмәселе бойынша жаңатарихибілімдіқалыптастыруретінде.Бұлқазақстандықтарихнаманыталдауменрасталады.Екіншіжағынан,ғылымиайналымғапәнаралықбайланыстардыңқиылысындакәсібизерттеушілердіңқызығушылығынтудыруымүмкінжаңа мұрағаттық құжаттамалық дереккөздерді енгізу, құжаттаудыңәлеуметтіктарихымәселелерінөзектендіру.
Ұсынылған ғылыми мақаланың мақсаты – анықталған мұрағат материалдарын пайдалана отырып, Қазақ автономиясының астанасы Алматы қаласында төлқұжаттық жүйені қалыптастыру процесінің қалай жүргенін көрсету және оның жергілікті халықтың әлеуметтік ұтқырлығы мен бейімделу тәжірибесіне әсер еткен ерекшеліктерін анықтау.
Жүргізілген авторлық зерттеу нәтижесінде Алматыда төлқұжат жүйесінің қалыптасуын ашатын бірегей материалдар ғылыми айналымға енгізілді, төлқұжаттық кеңістікті қалыптастыру алгоритмі сипатталды, бірінші кезекте өнеркәсіптік кәсіпорындарды құжаттандыруға және қаланы сенімсіз, әлеуметтік-зиянды элементтерден тазартуға бағытталған қала билігінің стратегиялық басымдықтары анықталды.
Авторлар Алматыда енгізілген төлқұжат жүйесі мен төлқұжат режимі жаңа кеңестік қоғамды жобалап, оны қоғам тұрмысының жаңа ережелеріне бейімдеп, ұтқырлықты шектей отырып, тұрақты тұратын жеріне байлап, әлеуметтік инженерия құралдарының рөлін атқарды деп санайды.
