Орта Ертіс өңіріндегі су объектілерімен байланысты үнді-иран тектес жер-су атаулары мәселесі туралы (Павлодар, Шығыс Қазақстан және Абай облыстарының материалдары негізінде)
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH.2024.v113i2-019Аннотация
Мақала Орта Ертіс бойындағы су объектілерімен шектесетін топонимдерді жүйелеуге және сипаттауға арналған, олардың шығу тегі үнді-иран тілдерімен байланысты болуы мүмкін. Белгілі бір географиялық атаулардың шығу тегі туралы пікірталасқа қарамастан, оларды талдау тек Қазақстан топонимиясының хронологиялық қабаттарын зерттеу тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге мұнда өмір сүрген халықтың тарихы мен мәдениетін зерттеу тұрғысынан да мәселелерді шешуге ықпал етеді. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, қола дәуірінде және ерте темір дәуірінде белгіленген аумақта өмір сүрген үнді-иран тілдерімен байланысты болуы мүмкін жер атауларының тарихи байланысы көрсетілген.
Жазу және картография дәуіріне дейін қаңырап бос қалған тауларда бағдарлау проблема туғызды, жергілікті жерде объектіні тану жердің ауызша атауымен жүрді, оның атауы Объектінің және оның айналасындағы аймақтың бір - екі айқын және айрықша белгілерін қысқаша және нақты көрсетті. Уақыт өте келе ең тұрақты атауларда өзендер (гидронимдер), сондай-ақ ежелгі коммуникацияларға жақын, тарихи тұрғылықты жерлерге жақын және адамдардың өмірін қамтамасыз ету мен басқаруда маңызды кейбір шатқалдар мен көрнекті таулар бар. Ауылдардың атаулары көбінесе өзендердің атауынан және қоныстану орнын геоморфологиялық бағалаудан туындады объектінің қасиеттерін және оның адамдар үшін маңыздылығын ескере отырып, кеңістік пен рельефті бейнелейді. Кейде топоним жергілікті объектіні белгілеу оның мағынасын кеңейте алады немесе атауды көршілес объектілерге ауыстыру орын алады, әдетте өзен атауы атауға ауыстырылады. шатқалдар, бірақ керісінше болады. өзендер көбінесе атауға ауыстырылады. Топонимдер адам тауларды игерген кезде ежелгі орауыш соқпақтарға, асуларға және шөгуге ыңғайлы аңғарлар мен бассейндерге сәйкес келетін "топонимикалық дәліздер" түрінде пайда болды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы Павлодар, Шығыс Қазақстан және Абай облыстарының материалдары негізінде Орта Ертіс өңіріндегі су объектілерімен байланысты Үнді-Иран тектес топонимдерді талдау мен түсіндіруден тұрады. Зерттеу Үнді-Иран халықтарының осы аумақтың топонимикалық ландшафтының қалыптасуына тарихи байланыстары мен ықпалын бақылауға, сондай-ақ аймақтағы көші-қон және мәдени алмасу процестерін түсінуге үлес қосуға мүмкіндік береді.
Методолгиялық тәсіл әртүрлі дереккөздерін жан-жақты зерттеу мен салыстыруды, пәнаралық талдауды, салыстырмалы әдісті пайдаланылды. Ең қолайлы әдістер мен әдістемені таңдау барысында зерттеу контексті, қолжетімді ресурстар және зерттеу мақсаттары ескерілді.
Кілт сөздер. Топонимика, гидронимдер, Орта Ертіс өңірі, хронология, аумақ, тарихи кезең, зерттеу, түркі тілі, су объектілері.
Библиографиялық сілтемелер
Айтходжаева Г.А., Жанабаева С.А., Айтходжаева С.А. Словарь гидронимов Восточно-Казахстанской области. Усть-Каменогорск: Издательство ВКГУ им. С. Аманжолова, 2004. – 24 с.
Археология Казахстана. - Алматы; “Өнер". 2006. — 256 с.
Басик С.Н. Общая топонимика: Учебное пособие для студентов географического факультета. - Минск: БГУ, 2006. – 200 с.
Беленов Н.В. Принципы и методы топонимических исследований. Тамбов: Грамота, 2019. Том 12. Выпуск 4.
Букалов А.В., Карпенко О.Б. Термин и топоним «Майдан» («Maydan») в свете миграций индоевропейских народов // Происхождение языка и культуры: древняя история человечества, Том 4, № 1, 2017, с. 27–44.
Бурыкин А.А. Эрцес – Иртыш. К этимологии эпического и исторического гидронима // Вестник Калмыцкого университета. 2011 № 1. С. 113.
Галась П.В. и др. Топонимика международной логистики в начале ХХI столетия и ее отображения в пространстве евразийского региона., 2017. 236 с.
Денисов И. В. Некоторые проблемы археологии бронзового века Волго-Уралья и ведийско-авестийские сказания Архивная // В центре Евразии: Сборник научных трудов / Отв. ред. В. А. Иванов. – Стерлитамак: Стерлитамак. гос. пед. ин-т, 2001. С. 4–21.
Жучкевич В.А. Общая топонимика. 2-е изд., испр. и доп. Минск: Вышэйш. школа, 1968. 432 с.
Захаренко А.Л., Косаяков Б.К., Мерц В.К. История Павлодарского Прииртышья. Учебное пособие. Павлодар: Государственный университет им С. Торайгырова, 2003. 133 с.
История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В 4 тт. Т. 1. Казахстан от эпохи палеолита до позднего средневековья. Алматы: Атамұра, 1996. 544 с. 268.
Киселев Ю. Топонимы Казахстана индоиранского и индоарийского происхождения, как древнейший субстратный пласт в топонимии // https://proza.ru/2022/04/20/929
Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата, 1974. С. 37-38.
Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. Алма-Ата: Изд-во Акад. наук Каз. ССР, 1963. - 185 с. С. 19.;
Кочергина В.А. Сансркитско-русский словарь. М.1987. С. 50, 94.
Махпиров В.У. Имена далеких предков (источники формирования и особенности функционирования древнетюркскои ономастики)". - Алматы: Институт востоковедения МН-АН РК, 1997. - 302 с.;
Оглуджемал А. Образ Тюмени в русской поэзии: топономика, ландшафт, модальность. – 2023.
Попова В.Н. Ономастика. Словарь географических названий Казахстана. Павлодарская область. Часть 1. Издание второе, переработанное и дополненное. Павлодар: НПФ “ЭКО”, 2001. - 296 с. С. 48.
Сапаров К.Т. Гидронимы и характеристика рек Павлодарской области // Гидрометеорология и экология. 2011 № 3. С. 164.
Топонимика Казахстана: энциклопедический справочник / М-во связи информации РК, Комитет информации и архивов. – Алматы: Аруна, 2010. 815 с.
Халитов Р.Я. Гидронимия Оренбуржья: Лингвистический анализ: автореферат дис. ... кандидата филологических наук: 10.02.02 / Башкир. гос. ун-т. – Уфа, 2002. – 24 с. С. 3.
