Орта Ертіс өңіріндегі су объектілерімен байланысты үнді-иран тектес жер-су атаулары мәселесі туралы (Павлодар, Шығыс Қазақстан және Абай облыстарының материалдары негізінде)

Аннотация

Мақала Орта Ертіс бойындағы су объектілерімен шектесетін топонимдерді жүйелеуге және сипаттауға арналған, олардың шығу тегі үнді-иран тілдерімен байланысты болуы мүмкін. Белгілі бір географиялық атаулардың шығу тегі туралы пікірталасқа қарамастан, оларды талдау тек Қазақстан топонимиясының хронологиялық қабаттарын зерттеу тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге мұнда өмір сүрген халықтың тарихы мен мәдениетін зерттеу тұрғысынан да мәселелерді шешуге ықпал етеді. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, қола дәуірінде және ерте темір дәуірінде белгіленген аумақта өмір сүрген үнді-иран тілдерімен  байланысты болуы мүмкін жер атауларының тарихи байланысы көрсетілген.

Жазу және картография дәуіріне дейін қаңырап бос қалған тауларда бағдарлау проблема туғызды, жергілікті жерде объектіні тану жердің ауызша атауымен жүрді, оның атауы Объектінің және оның айналасындағы аймақтың бір - екі айқын және айрықша белгілерін қысқаша және нақты көрсетті. Уақыт өте келе ең тұрақты атауларда өзендер (гидронимдер), сондай-ақ ежелгі коммуникацияларға жақын, тарихи тұрғылықты жерлерге жақын және адамдардың өмірін қамтамасыз ету мен басқаруда маңызды кейбір шатқалдар мен көрнекті таулар бар. Ауылдардың атаулары көбінесе өзендердің атауынан және қоныстану орнын геоморфологиялық бағалаудан туындады объектінің қасиеттерін және оның адамдар үшін маңыздылығын ескере отырып, кеңістік пен рельефті бейнелейді. Кейде топоним жергілікті объектіні белгілеу оның мағынасын кеңейте алады немесе атауды көршілес объектілерге ауыстыру орын алады, әдетте өзен атауы атауға ауыстырылады. шатқалдар, бірақ керісінше болады. өзендер көбінесе атауға ауыстырылады. Топонимдер адам тауларды игерген кезде ежелгі орауыш соқпақтарға, асуларға және шөгуге ыңғайлы аңғарлар мен бассейндерге сәйкес келетін "топонимикалық дәліздер" түрінде пайда болды.                       Зерттеудің ғылыми жаңалығы Павлодар, Шығыс Қазақстан және Абай облыстарының материалдары негізінде Орта Ертіс өңіріндегі су объектілерімен байланысты Үнді-Иран тектес топонимдерді талдау мен түсіндіруден тұрады. Зерттеу Үнді-Иран халықтарының осы аумақтың топонимикалық ландшафтының қалыптасуына тарихи байланыстары мен ықпалын бақылауға, сондай-ақ аймақтағы көші-қон және мәдени алмасу процестерін түсінуге үлес қосуға мүмкіндік береді.

Методолгиялық тәсіл әртүрлі дереккөздерін жан-жақты зерттеу мен салыстыруды, пәнаралық талдауды, салыстырмалы әдісті пайдаланылды. Ең қолайлы әдістер мен әдістемені таңдау барысында зерттеу контексті, қолжетімді ресурстар және зерттеу мақсаттары ескерілді.

Кілт сөздер. Топонимика, гидронимдер, Орта Ертіс өңірі, хронология, аумақ, тарихи кезең, зерттеу, түркі тілі, су объектілері.