ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы Жетісудағы босқындар жөніндегі кеңестік ерекше комиссия қызметі
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH.2024.v113i2-05Аннотация
XX ғасырдың бірінші ширегіндегі азаматтық қарсы тұру кезіндегі қақтығыстарға қатысып, атамекенін тастап қашуға мәжбүр болған босқындар тағдыры саяси катаклизмдер тарихының аз зерттелген тақырыбы болып табылады. Ұсынылып отырған мақаланың мақсаты 1916 жылғы көтерілістен соң және Ресейде Кеңес билігі орнағаннан кейінгі алғашқы жылдарда шекара асып, ең алдымен Батыс Қытайға кеткен босқындарды қайтару және орналастыруды мақсат еткен Түркістан Републикасы ОАК жанынан құрылған ерекше комиссияның қызметін талдау болып табылады. Патшалы Ресейдің ұлт-азаттық көтерілісті жазалау саясатынан, кеңес өкіметі орнаған алғашқы жылдардағы қысымнан бас сауғалап шетелге босқан халықты қайтаруға байланысты кеңестік ұстанымның эволюциясы ішкі қоғамдық-саяси және геосаяи ахуалға тәуелді болды. Зерттеу барысында шынайы өмірдің бейнесін қалыптастыруға жәрдемдесетін дескриптивті әдіс пайдаланылды. Дескриптивті әдіс босқыншылықтың құбылыс ретінде қалыптасуы мен кезеңделуінің тарихи себептеріне тереңдеуге мүмкіндік береді. Ғылыми зерттеу нәтижесінде отандық тарих ғылымында алғаш рет босқындарды қайтару және орналастыру жөніндегі кеңестік ерекше комиссияның құрылуы және қызметінің қырлары, құрылымы жүйеленді. Босқындардың барған елдегі жағдайы нақты деректермен сараланды. Шетелдік және отандық республикалық архив қорларының, оған қоса зерттеу объектісіне тікелей қатысы бар аудандық архивтер жеке қорларының құнды деректерін пайдалана отырып, босқындарды қайтару және орналастыру саясатының әлеуметтік-экономикалық, саяси себептері, оның барысы мен нәтижелері талданды. Ғылыми зерттеуде сондай-ақ, отандық тарих ғылымда алғаш рет XX ғасырдың 20- жылдарындағы босқыншылық проблемасын шешу бойынша кеңестік азаматтық, әскери және дипломатиялық құрылымдардың өзара әрекеттесу дәрежесі, позицияларындағы қайшылықтары мен оның себептері талданды. Зерттеу нәтижелерін XX ғасырдың бірінші ширегіндегі әлеуметтік тарих және миграция мәселесі бойынша жоғары оқу орындары гуманитарлық саласы бойынша арнайы курстарда, оқулықтарда, танымдық жарияланымдарда пайдалануға болады.
Кілт сөздер: қазақ-қырғыз босқындар, Синьцзян провинциясы, ерекше комиссия, Іле протоколы, кіші комиссия, шекаралық уездер, құлдықтағы босқындар
Библиографиялық сілтемелер
Абдуллаев К. Н. (2009). От Синьцзяня до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции ХХ века. - Душанбе: Ирфон. 571 с.
Аблажей Н.Н. (2014). Казахский миграционный маятник «Казахстан-Синьцзян» Эмиграция. Репатриация. Интеграция. Караганды: «Болашақ-Баспа». 273 с.
Алдабек Н. А. (2003). Тарихы талқыға толы Шыңжаң. Алматы: Қазақ университеті.432 б.
АОМА [Алматы облыстық мемлекеттік архиві] 350-қ., 1-т., 7-іс,26,26 (айқарма) пп.
АОМА 350-қор, 1-тізім, 18-іс, 142 (а), 142-143, 144 пп.
АОМА 350-қор, 1-тізім, 29-іс, 42, 42 (а) пп.
АОМА 350-қор, 1-тізім, 33-іс, 50 (а)-п.
АОМА 350-қор, 1-тізім, 59-іс, 40(а)-п.
АОМА 350-қор, 1-тізім, 86-іс, 10-п.
АОМА 350-қор, 1-тізім, 193- іс, 17,31, 11, 111,129, 147 пп.
Бармин В.А. (1998). Советский Союз и Синьцзян 1918-1941 гг. (Региональный фактор во внешней политике Советского Союза) Барнаул: Изд-во БГПУ. 214 с.
Байжарасов Р. (1983). Жубаныш Барибаев. Алма-Ата: Казахстан. 60 с.
Будянский Д.М. (2007). История беженцев-кыргызов (1916-1927 годы). Бишкек.196 с.
Документы внешней политики СССР. Т. II. 1 января 1919 г.-30 июня 1920 г. / М-во иностр. дел СССР. (1958). Москва: Госполитиздат, 807 с.
ЖОМА [Жетісу облыстық мемлекеттік архиві] 751-қ.., 1-т., 5-іс, 5-п.
ЖОМА 751-қ., 1-т., 8-іс, 34-п.
ЖОМА 751-қор, 1-тізім, 16-іс, 5-п.
ЖОМА 751-қор, 1-тізім, 12-іс, 110-п.
ЖОМА 751-қор., 1-тізім, 19-іс,4,7, 28, 28 (а) пп.
ЖОМА 751-қор, 1-тізім, 20-іс, 2-п.
ЖОМА 751-қор, 1-тізім, 21-іс, 15, 15 (а) пп.
ЖОМА 751-қор, 1-тізім, 22-іс, 33-п.
ЖОМА 751 қор, 1-тізім, 36 іс, 4, 8, 47 пп.
ЖОМА ПФ [Жетісу облыстық мемлекеттік архиві Панфилов филиалы] 265-қ., 1-т., 1-іс, 1, 80, 264 (а) пп.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 2-іс, 16, 31, 127, 128, 169, 210 пп.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 3-іс, 4, 25 пп.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 4-іс, 50-п.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 7-іс, 1, 4, 12, 26, 26 (а) пп.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 9-іс, 36-п.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 12-іс, 12-п.
ЖОМА ПФ 265-қор, 1-тізім, 49-іс, 7-п.
Извести ТурЦИКа, 1920, 16 марта, №59.
Камерон С. (2020). Аштық жайлаған дала. Ашаршылық, озбырлық және кеңестік Қазақстанды орнату. Ағылшын тілінен аударған С. Батаева, З. Батаева. Алматы. 304 б.
Қоңыратбаев О. (1994). Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. Алматы: Қазақстан. 488 б.
Лысенко Ю.А. (2020). Процесс возвращения беженцев-участник Туркестанского восстания 1916 г. Из Китая органами Советской власти в 20-е гг. XX в. Народы и религии Евразии, № 4 (25) сс. 112-123.
Мендикулова Г.М., Атантаева Б.Ж. (2008). История миграций между Казахстаном и Китаем в 1860-1960-е гг. Алматы: «САГА». 232 с.
Мұхаметханұлы Н. (2000). Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920 жж.) Алматы: Қазақпарат. 336 б.
Наземцева Е.Н. (2016). На дипломатическом уровне: проблемы правового статуса руских эмигрантоы в Китае в советско-китайских отношениях (1920-1940-е гг.) Санкт-Петербург.: Алатейн. 446 с.
РӘСТМА (Ресейдің әлеуметтік-саяси тарихының мемлекеттік архиві) 5-қор, 1-тізім, 2920-іс, 185 (а)-парақ.
РӘСТМА 61-қор, 1-тізім, 77-іс, 16-п.
РӘСТМА 544-қор, 4-тізім, 12-іс, 49 (а)-п.
РМӘА [Ресей мемлекеттік әскери архиві] 110-қор, 1-қор, 31-іс, 19-п.
Синицын Ф.Л. (2019). Совесткое государство и кочевники. История, политика, население. 1917-1991. Москва: Центрполиграф. 318 с.
Шаметова Т.А. (2024). Российско-Синьцзянские торгово-экономические и политические отношение в 1914-1922 гг. Монография. Барнаул: ФГБОУ ВО «АлтГПУ». 306 с.
Holborn L.W. and Shuval J.T. (1968). «Refugees». In international Encyclopediae of the Social Scincies. New York, Vol.13. pp 361-377.
Czegledy Karoli. (1969). Nomad Peoples Migration from Eost to West. Budapest: Akademiei Kido.
Forbes, Andrew D.W. (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge: Cambridge University Press.
