ДРЕВНЕЕ ЖИВОТНОВОДСТВО В КЕЛЕССКОЙ ДОЛИНЕ (по археозоологическим материалам городища Культобе)
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH20251161017Ключевые слова:
археология, археозоология, Келесская долина, эпоха кангюев, городище Культобе, животноводствоАннотация
В статье представлены результаты лабораторного анализа археозоологических материалов, найденных в 2023 году в культурном слое городища Культобе (Келесский район, Туркестанская область), датируемом эпохой кангюев. Цель исследования заключалась в выявлении культурно-хозяйственных типов в Келесской долине, понимании динамики развития древнего животноводства и охотничьих направлений региона, а также анализе состава палеофауны. В ходе работы был установлен основной состав археозоологических материалов по видам животных, изучены элементы скелета домашних копытных, отдела скелетов, морфологические особенности (экстерьерные особенности, возрастные различия), объем потребления мяса жителями, сезон гибели животных, а также некоторые модификационные изменения и патологии, выявленные на костях. Было исследовано в общей сложности 1482 кости, принадлежащих млекопитающим, из которых 1156 (78%) были идентифицированы до конкретного вида. В составе остеологической коллекции преобладали кости домашних животных (97,4%), однако также встречались и кости диких млекопитающих (1,9%). В составе дикой фауны определены останки копытных, таких как благородный олень (Cervus elaphus) и архар (Ovis ammon), а также кости лисицы (Vulpes vulpes), рыбы (Pisces) и птиц (Aves). Среди остатков домашних животных наибольшую долю составляли кости мелкого рогатого скота (овец и коз) – 59,8%. На втором месте находились крупный рогатый скот (32,3%), на третьем – лошади (6,9%). В меньшем количестве обнаружены кости верблюдов и элементы скелета кошки. Большинство мелкого рогатого скота забивалось в возрасте 1–2,5 лет, крупный рогатый скот чаще использовался для мяса до 2,5 лет. Результаты изучения стадий стирания зубов на нижней челюсти мелкого рогатого скота показали, что забой животных преимущественно производился в теплый период года.
Библиографические ссылки
Агеева Е.И., Пацевич Г.И. (1958). Из истрии оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института Истории, Археологии и Этографии. Том 5. Алма-Ата: ИИАЭ АН КазССР. 215 с.
Акымбек Е.Ш., Талеев Д.А., Шагирбаев М.С., Нургали Н.Б. (2024). Новые исследования памятника эпохи кангюй в долине Терис (по материалам поселения Актобе в Южном Казахстане) // МАИАСП. №17. С. 183-202.
Ақымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С. (2021а). Ортағасырлық Ақтөбе қаласындағы мұнара маңынан анықталған жануар сүйектеріне археозоологиялық талдау (2014 жылғы қазба жұмыстарының материалдары негізінде) // Омаров Ғани Қалиханұлының 60 жылдық мерейтойына арналған «Орталық Азияныңежелгі және ортағасырлық археологиясы: мәдениеттер сабақтастығы және трансформациясы» атты Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Қазақстан, Алматы, 5 маусым 2021 ж. / Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. – Алматы: Қазақ университеті. 124-139 бб.
Ақымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С. (2021б). Ортағасырлық Ақыртас төрткүлінің остеологиялық материалдары // Қазақстан археологиясы № 1 (11). 72-100 бб.
Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С. (2022). Ортағасырлық Талапты төрткүлінің археозоологиялық материалдарын талдау (2021 ж. қазба жұмыстары бойынша). Қазақстан археологиясы. № 2 (16). 136-154-бб.
Антипина Е.Е. (2013). Модели древнего скотоводства на Кавказе: археозоологические исследования на поселении Кабардинка-2 // Аналитические исследования лаборатории естественнонаучных методов / Отв. ред. Е.Н. Черных, В.И. Завьялов. Вып. 3. Москва: ИА РАН. С. 126–141.
Гайдученко Л.Л. (2014). Остеологические материалы из раскопок городища Джанкент (2009–2012 гг.) // Комплексные исследования городища Джанкент (работы 2011–2014 гг.) / сост.: И.А. Аржанцева, А.А. Тажекеев. Алматы: «Арыс». С. 161-178.
Громова В. (1953). Остеологические отличия родов Capra (козлы) и Ovis (бараны). Руководство для определения ископаемых остатков // Труды комиссии по изучению четвертичного периода. Том Х. Выпуск 1. Москва: Изд-во АН СССР. 123 с.
Гурсой М., Сиздиков Б., Таджибаев Н. (2023). Мыңтөбе қорымындағы катакомбалық жерлеулер // Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті хабаршысы «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №1(76). 225-243 бб.
Елеуов М., Талеев Д., Есенов С., Молдахмет А. (2020). Ежелгі Күлтөбе қаласы мен Мыңтөбе қорымында 2017-2018 жылдары жүргізілген зерттеу жұмыстары // «Орталық Азияның ежелгі және дәстүрлі қоғамдарының тарихи-мәдени мұрасы: зерттеу,түсіндіру және сақтау мәселелері» атты «ХІІ Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары / Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Қазақ. Университеті. 195-199 бб.
Елеуов М., Шагирбаев М.С., Молдахмет А. (2022). Ортағасырлық Қышқаладан табылған жануар сүйектеріне археозоологиялық талдау (2021 жылы табылған остеоматериалдар негізінде) // ҚазҰУ Хабаршы. Тарих сериясы. №1 (104). 34-48 бб.
Қалдыбай Ш.Б. (2024). Ортағасырлық малшаруашылығын жүргізудің маусымдық ерекшеліктерін анықтаудағы Грант әдісінің рөлі (уақ малдың төменгі жақ сүйектері бойынша) // Ақынжанов оқулары–2024: студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық ғылыми конференция материалдары (Алматы қ., 24–26 сәуір 2024 ж.). Алматы: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты. 216-220 бб.
Макарова Л.А. (1974). Кости животных из некторых археологических раскопок в Казахстане // В глубь веков (отв. ред. Акишев К.А.). – Алматы: Наука. С. 201-206.
Подушкин А.Н. (2019). Новые археологические комплексы могильников Кылышжар и Мынтобе // Марғұлан оқулары – 2019. Көрнекті қазақстандық археолог К.А. Ақышевтың 95 жылдығына арналған Халықаралық археологиялық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Нұр-Сұлтан. 153-167 с.
Подушкин А.Н., Донец А.Г. (2019). О первоначальном исследовании археологических объектов в урочище Мынтобе // «Қазақстанның тарихи – мәдени мұрасы: Зерттеу, түсіндіру және сақтау мәселелері» атты «X Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми – әдістемелік аонференция материалдары. Алматы: «Қазақ университеті», 2018. 99-104 с.
Рассадников А.Ю. (2024). Палеопатологические исследования в археозоологии: возможности и значение для археологии // Археология Казахстана. № 4 (26). С. 368–388.
Сиздиков Б.С., Қожа М.Б., Сералиев А.А. (2023). Келес өңіріндегі ежелгі Күлтөбе қалашығының топографиялық құрылымы // Абай Атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті Хабаршысы «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, № 3(78). 192-201 бб.
Талеев Д., Сиздиков Б.С., Сералиев А.A. (2019). Келес өңірінің тарихы // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Тарихи ғылымдар. Философия. Дінтану сериясы, 4(129). 48-62 бб.
Талеев Д.Ә., Ержигитова А., Шағырбаев М.С. (2020). Ежелгі Сауран (Қаратөбе) қаласының остеологиялық материалдары // «Орталық Азияның ежелгі және дәстүрлі қоғамдарының тарихи-мәдени мұрасы: зерттеу, түсіндіру және сақтау мәселелері» атты «ХІІ Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары (17–18 сәуір, 2020 жыл). Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Қазақ университеті. Б. 201-209.
Утубаев Ж.Р., Шағырбаев М.С. (2022). Бәбіш мола 7 археологиялық кешенінен табылған жануар сүйектерін зерттеудің кейбір нәтижелері (2021 ж. қазба материалдары бойынша) // Марғұлан оқулары–2022: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (Алматы қ., 12–13 сәуір 2022 ж.). Алматы: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты. 170-180 бб.
Цалкин В.И. (1960). Изменчивость метаподий и ее значение для изучения крупного рогатого скота древности // Бюллетень Московского общества испытателей природы. Отдел биология. Т. 65. Вып. 1. С. 109–126.
Цалкин В.И. (1961). Изменчивость метаподии у овец // Бюллетень Московского общества испытателей природы. Отдел биология. Т. 66. Вып. 5. С. 115–132.
Цалкин В.И. (1970). Древнейшие домашние животные Восточной Европы. Москва: Наука. 279 с.
Шагирбаев М.С., Ақымбек Е.Ш. (2023). Қаңлы дәуірі ескерткіштерінің археозоологиялық материалдарын талдау (2022 ж. Бурнооктябрьское және Бақатөбе материалдары бойынша) // Turkic Studies Journal. Т. 5. № 3. 41-71 бб.
Шагирбаев М.С., Буранбаев Р.Н. (2022). Видовой состав костных остатков животных из средневековых городищ Аспара и Шаруашылык (по результатам раскопок 2021 года) // Вестник КазНУ. Серия историческая. №4 (107). С. 158-168.
Шагирбаев М.С., Ержигитова А.А., Казизов Е.С., Сорокин А.А. (2021). К изучению особенностей ведения хозяйства населением городища Культобе: по данным археозоологического анализа (2020–2021 гг.) // Қазақстан археологиясы № 3 (13). С. 108-133.
Шагирбаев М.С., Сорокин Д., Казизов Е.С., Морыксин Д.В., Бычков В.С. (2021). Исследования остеологических материалов с городища Шымкент (2019-2020 гг.) // Культурное наследие. Научный журнал. №2 (93). Нұр-Сұлтан. С. 23-46.
Behrensmeyer A. (1978). Taphonomic and ecologic information from bone weathering // Paleobiology. Vol. 4. Iss. 2. Pp. 150–162.
Grant A. (1982). The use of tooth wear as a guide to the age of domestic ungulates // Ageing and Sexing Animal Bones from Archaelogical Sites. Bob Wilson, Caroline Grigson and Sebastian Payne (ed.). BAR British Series, 109. Pp. 91-108.
Haruda A.F., Ventresca Miller A.R., Paijmans J.L.A., Barlow A., Tazhekeyev A., Bilalov S., Hesse Y., Preick M., King T., Thomas R., Härke H., Arzhantseva I. (2020). The earliest domestic cat on the Silk Road // Scientific Reports. 10:11241 / https://www.nature.com/articles/s41598-020-67798-6 (қаралды: 10.01.2025 ж.).
Silver I.A. (1969). The Ageing of Domestic Animals // Science in Archaelogy. New York.Basic books, Inc., Publishers. Pp. 250–268.
Sizdikov B.S., Gursoy М., Bakhtybayev M.M., Zhetibayev K.М. (2024). Result of archaeological research work, conducted in the ancient settlement of Kultobe in 2023 // KazNU Bulletin: History series. №2 (113). Рр. 234-244.
Teichert M. (1975). Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung der Wiederristhohe bei Schafen // Archaeozoological studies (Kongress Groningen 1974). Amsterdam (North Holland) & New York (American Elsevier). Pp. 51–69.
Von Den Driesch A. (1976). A Guide to the Measurement of Animal Bones from Archaeological Sites. – Harvard University. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology. Peabody Museum bulletin. Vol. 1. Рр. 68–101.
Zeder M.A., Lapham H.A. (2010). Assessing the reliability of criteria used to identify postcranial bones in sheep, Ovis, and goats, Capra // JAS. Vol. 37. Iss. 11. Pp. 2887–2905.
Zeder M.A., Pilaar S.E. (2010). Assessing the reliability of criteria used to identify mandibles and mandibular teeth in sheep, Ovis, and Goats, Capra // JAS. Vol. 37. Iss. 2. Pp. 225–242.
