ІХ-ХІІІ ғасырлардағы араб деректеріндегі Сырдарияның орта және төменгі ағысы аймағының тарихи-географиясы
DOI:
https://doi.org/10.26577/JH.2023.v111.i4.06Кілттік сөздер:
Араб географиялық әдебиеті, ортағасырлық Қазақстан, Орталық Азия, тарихи-география, керуен жолдары, қалалар, климат (иқлим).Аннотация
Аннотация.
Мақалада Сырдарияның орта және төменгі ағысы аймағының тарихи географиясына қатысты IX-XIII ғасырлардағы араб деректеріндегі мәліметтер талданады. әл-Хорезми (ІХ ғ.), Ибн Хордадбех (ІХ ғ.), Ибн әл-Факих (ІХ-Х ғғ.), Әбу Зайд әл-Балхи (Х ғ.), Ибн Хаукал (Х ғ.), әл-Мухаллаби (Х ғ.), авторы белгісіз Худуд әл-алам (Х ғ.), әл-Макдиси (Х ғ.), әл-Беруни (ХІ ғ.), әл-Идриси (ХІІ ғ.), ас-Самани (ХІІ ғ.), Йақұт әл-Хамауи (ХІІІ ғ.) еңбектеріндегі аталған аймақтағы қалалар мен елдімекендерінің атаулары мен арақашықтығы, керуен жолдары, тарихы мен мәдени өмірі туралы мәліметтері соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулердің нәтижелерімен салыстырмалы түрде қарастырылады. Араб авторларының шығармаларындағы Отырар-Фараб аймағы, оның басты қалалалары Фараб, Кедер туралы мәліметтермен қатар, Усбаникет, Сүткент, Сауран, Сығанақ, Жент, Жанкент қалалары, атауларының өзгерістері мен олардың орналасуының ерекшеліктері, халқы және т.б. туралы деректер жүйленіп, ғылыми-аналитикалық және кешенді тұрғыда талданады. Араб авторларының қалалардың топогафиясы, экономикалық маңызы, мәдени және әлеуметтік өмірінің ерекшеліктері туралы мәліметтеріне салыстырмалы талдау жасалды, сондай-ақ кейбір мәліметтер алғаш рет беріліп отыр. Көшпелі және отырықшы өмір салтының өзара байланыстары мен көшпелілік ұғымына қатысты тұжырымдар ұсынылады
Библиографиялық сілтемелер
Әдебиеттер
al-Muhallabi, 2006. Al-kitab al-aziz au al-masalik ua-l-mamalik. Lihasan bin Ahmad al-Muhallabi. At-taba‘ al-ula. Dimashk. 196 p.
ал-М ас'уди: Les prairies d ’or. Texte et traduction par C. Barbier de Maynard et Pavet de Courteille, vv. I-IX. Paris, 1861-1877
Ibn al-Fakih al-Hamadani, 1885. Compendium Libri Kitab al-Boldan auctore Ibn al-Fakih al-Hamadani / Ed. M.J. de Goeje. Lugduni Batavorum (BGA, V). 365 p.
ibn Musa al-Huwarizmi, 1926. Das Kitab Surat al-ard des Abu Ga’far Muhammad ibn Musa al-Huwarizmi /Hrsg. nach handschriftlichen Unikum der Bibliotheque de L’ Universite et Regionale in Srassburg (Cod. 4247) Hans von Mzik. Leipzig.
Hudud al-Alam, 1937. The Regions of the World. A Persian geography 372 A.H.-982A.D. Translated and explained by V. Minorsky. London. 544 p. Йақұт, 1977. Jakut ibn ‘Abdallah al-Hamavi. Mu‘zham al-buldan. al-mudzhallad I. Bejrut. 540 p.
Йақұт, 1977a. Jakut ibn ‘Abdallah al-Hamavi. Mu‘zham al-buldan. al-mudzhallad II. Bejrut. 549 p.
Йақұт, 1977б. Jakut ibn ‘Abdallah al-Hamavi. Mu‘zham al-buldan. al-mudzhallad III. Bejrut. 470 p.
Йақұт, 1977в. Jakut ibn ‘Abdallah al-Hamavi. Mu‘zham al-buldan. al-mudzhallad IV. Bejrut. 501 p.
Йақұт, 1977д. Jakut ibn ‘Abdallah al-Hamavi. Mu‘zham al-buldan. al-mudzhallad IV. Bejrut. 461p.
Kitab al-masalik wa-l-mamalik auctore Ibn Khordadbeh, 1889. Accedunt excerpta e Kitab al-Kharadj et auctore Kodama ibn Djafar, ed. M. J. de Goeje, Lugduni Batavorum, (BGA, VI). – 548 p.
Syzdykov B., Zhetibayev K., Bakhtybayev M. 2021. Research of the system of protection of the medival city of Syganak // Bulliten of history of the Al-Farabi Kazakh national university. No.4 (103). Almaty. 42-52 pp.
The Geographical Part of the Nuzhat-al-Qulub, 1915. Composed by Hamd-allah of Mustawfi of qazwin in 740 (1340). Edited by G. Le Strange. Leyden: E. J. Brill, 386 p.
Al-Istakhri, 1927. Vide regnorum. Descriptio ditiois moslemicae auctore Abu Ishak al-Istakhri / Ed. M.J. de Goeje. Lugduni Batavorum, 364 p.
Агеева Е.И., Пацевич Г.И., 1958. Из истории оседлых поселении и городов Южного Казахстана // ТИИАЭ АН КазССР. Т. V. Алма-Ата, 295 с.
ал-Балазури, 1987. Ахмад ибн Йахйа ибн Джабир ал-Балазури. Завоевание Хорасана (Извлечения из сочинения «Футух ал-булдан») / Перевод с арабского, предисловие, комментарий и указатели к.и.н. Г. Гаибова. Душанбе: Дониш, 170 с.
Ал-Идриси, 2002. Китаб нузхат ал-муштак фи ихтиаки-л-афак. ал-муджаллад I-II. ал-Кахира: Мактаба ас-сакаба ва-д-динийа, 1112 б.
Ал-Макдиси, 1991. Аксан ат-такасим фи м‘арифат ал-акалим. Ал-Кахира: Мактабутул-матбули. 518 б.
Ас-Самани, 1980. әл-Ансаб. әл-Жуз̓ I-XII. Каһира: Мактабату ибн Таймийа, Т.2.
Байпаков К.М., 2013. Древняя и средневековая урбанизация Казахстана (по материалам исследований Южно-Казахстанской комплексной археологической экспедиции). Книга II. Урбанизация Казахстана в IX−XIII в. Алматы. 514 с.
Байпаков К.М., 1986. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI - начало XIII в.). Алма-Ата: Наука. 256 с.
Байпаков К.М., 2016. Урбанизация Казахстана в XIII – первой половине XV в. // Древняя и средневековая урбанизация Казахстана (по материалам исследований Южно-Казахстанской комплексной археологической экспедиции). Алматы. Кн. III, ч. 1. 596 с.
Байпаков К.М., Смагулов Е.А., 2005. Средневековый город Сауран. Алматы. 202 c.
Байпақов К, Нұржанов А., 1992. Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы. 208 б.
Байтанаев Б.А., 2012. История Шымкента: 2200 лет по археологическим источникам. Алматы, 2012. 251 с.
Балазури, 1986. Liber Expugnationis Regionum, auctore Imamo Ahmed ibn Jahja ibn Djabir al-Beladsori, quem E Codice Leidensi Etcodice Musei Brittannici edidit M.J. De Goeje. Lugduni Batavorum. E.J. Brill. **p.
Бал'ами, 1874. Та рихи ат-Табари, литогр. Изд., Каунпор, 1874 // Cronique de Tabari, traduite sur la version persane d’Abou Ali Mohammad Bel’ ami par M.H. Zotenberg, I-IV, Paris, 1867-1874.
Бартольд В.В., 1963. Общие работы по истории Средной Азии. Москва. Т. 2. Часть 1. 1020 с.
Бартольд В.В., 1965. Работа по исторической географии. Москва: Издательство наука. Т. III. 707 с.
Волин С., 1960. Сведения арабских источников IX-XVI вв. в долине реки Талас и смеженных районов / Труды Института истории, археологии и этнографии АН Казахской ССР. Т.8. 1960. С. 72-92.
Елеуов М., Есенов С., 2019. Қазақстанның Оңтүстік өңірі арқылы өткен керуен жолдары. //«Ұлы Жібек жолы – Бейбітшілік, келісім және тұрақтылық жолы - 2019» атты І-ші Халықаралық конференциясының материалдары (19-20 қыркүйек 2019 жыл). Түркістан, «Тұран» баспасы. 334 б.
Жолдасбаев С., 2010. Ортағасырлық Сығанақ қаласы (Х–ХVІІІ ғғ.). Түркістан: Тұран баспасы. 246 б.
Ибн Хаукал, 1992. Китаб сурат ал-ард. Байрут: Маншура дар ал-макабати-л-хаийат, 1992. 439 б.
История Казахстана в арабских источниках, 2010. Арабские географы и путешественники IX-XII вв. / Вступительная статья, перевод с арабского, комментарии, тексты и факсимилье Б. Е. Кумеков, Р. Б. Кумекова. Отв. ред. А. К. Муминов. Алматы: Дайк-Пресс. Т. 2. 328 с.
Көмеков Б.Е., Ильясова З.С., 2011. Йақұттың «Муʻджам әл-булдан» (XIII ғ.) географиялық жинағы Қазақстанның ортағасырлық тарихының дерегі. Алматы. 245 б.
Крачковский И.Ю., 1955. Над арабскими рукописями // Избранные сочинения. Т. 1. М.-Л.: Издательство АН СССР. 469 с.
Кумеков Б.Е., Кумекова Р.Б., 2020. Историческая география Казахстана по средневековым картам IX-XIV веков мусульманской культуры: монография в виде альбома. Алматы: «Қазақ университеті». 111 с.
Қожа М.Б., 2017. Ортағасырлық Отырар тарихы. Тарихи-археологиялық деректер негізінде. Алматы: «Орхон» Баспа үйі. 312 б.
Материалы по истории киргизов и Киргизии, 1973. Вып.: I. Москва: Наука. 280 с.
Материалы по истории Туркменистана и Туркменистана, 1939. Т. I. VII-XV вв. Арабские и персидские источники / Под редакцией С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича, А.Ю. Якубовоского. Отв. редактор А.П. Баранников. Москва-Ленинград: Ищдаьельство Академии Наук СССР. 612 с.
Пәрменқұл С.Т., Сиздиков Б.С., 2022. Сырдың орта ағысының көне атаулары, аңыздары мен байырғы қалажұрттарының қысқаша зерттелу тарихы // Ясауи университетінің хабаршысы. №1 (123). 279–291 бб.
Смагулов Е.А.. 2010. Древний Сауран. Алматы, 2010. 358 с.
Талеев Д.А., 2008. Қараспантөбе кешеніндегі 2007 ж. жүргізілген зерттеудің түйіні. Известия НАН РК. Серия общественных наук. № 1. 188-190 бб.
Талеев Д.А., 2022. Сырдарияның сол жағалауындағы қалалардың археологиялық шежіресі: Сүткент және Аркук// Қазақстан археологиясы № 1 (15) 2022. 57-69 бб.
Толстов С.П., 1947. Города гузов // Советская этнография №3 Москва: Изд-во. АН СССР. С. 55-102.
Толстов С.П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. Москва:Изд-во восточной литературы. 1962. 324 с.
Худуд ал-‘алам, 1999. мин ал-машрик ила-л магриб. Мулаллиф мажғул катабаху ‘ам 372 х. тахкик Иусуф ал-Хади. ал-Кахира: Дару ас-сакафати л-н-нашр, ат-таб‘а ас-салиса. 164 б.
