Уәли сұлтанның хандық билікке келуінің алғышарттары, себептері мен барысы

Аннотация

Уәли ханның тарихи тұлғасына қатысты зерттеулер отандық ғылым саласында сирек кездеседі. Халықаралық деңгейде Цин және Ресей империялары ретінде танылған заңды билеуші бола отырып, Уәли хан тарихта Орта жүз қазақтарының соңғы билеушісі болып қала берді. Бұл мақалада біз Сұлтан Уәлидің хандық билікке қалай келгені, хандық биліктің мұрагерлік дәстүрі, Шыңғыс хан ұрпақтары арасында ханды сайлау рәсімінің қарсаңында қандай перипетиялар орын алуы мүмкін деген сұрақтарға кейбір жауаптарды ашатын аспектілерді қарастырамыз. Уәли хан белгілі бір дәрежеде ұлы Абылай ханның ісін жалғастырды және ол Ресей мен Цин империяларының саяси мүдделерін ашық экспансияның көрсетілуінен қорқу үшін жеткілікті деңгейде ұстады. Уәли ханның «хан» лауазымына сайлану барысы және көрші империялардағы Орта жүз және Ұлы жүз қазақтарының бір бөлігінің билеушісі атағын тану жай ғана мән- жайлардың тоғысуы болып табылмайды және оған белгілі бір алғышарттар болған. Авторлар қарастырылып отырған оқиғаларда Сұлтан Уәлидің саяси көзқарастары мен ұмтылыстарының белгілі бір іргелі негізін көреді, ол кейіннен Орта жүз қазақтары қырық жылға жуық билік еткен бүкіл кезеңге жоспарланған.

Түйін сөздер: орта жүз, XVIII ғасыр, сұлтандар, Абылай хан, Уәли хан, атау, дипломатия, саясат, империялар.